گتووبێژێک لەتەک کوردکاناڵ

 

آثار تاریخی شجرەنامە ذهنیت و هویت ملی

 

(بەبهانە تخریب گورستان بداق سلطان مهاباد)

 

شاهو حسینی

آثار باستانی و تاریخی قبل از آنکه سرمایەای مادی برای هر ملتی بە حساب بیایند یک سرمایە معنوی و علی‌الخصوص یک سرمایە ذهنی برای هر ملتی به شمار می‌روند. در واقع آنها ریشه بود ذهنی و حلقە اتصال امروز به گذشتە و تفسیر چیستی و چگون بودگی امروز ملتهاست. بەعبارتی بهتر آثار باستانی و تاریخی جهان تمدنی و مدنیت ملتهای امروزی در گذشته می‌باشد، کە ترسیم‌گر خط سیر تحول و حرکت از گذشته به امروز است. شاید هیچ چیز به اندازه آثار باستانی و تاریخی معرف هویت یک ملت در گذشته نمی‌تواند باشد. یعنی گذشته اساس و پایه هویت امروزی ملتهاست. از نظر محققان بدون شک مهمترین ارزش و اهمیت آثارباستانی و تاریخی ارزش هویتی آنها می‌باشد. ارزش هویتی این آثار در واقع مبین پیوندهای ذهنی، روحی و عاطفی امروزی هر جامعەای با گذشته می‌باشد. مهمترین عناصر این پیوند اتفاقات حماسی، میراثهای فرهنگی و ارزشی، افسانەها، شخصیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هستند، که به تداوم دریافتهای جامعه شکل‌می‌بخشد. در واقع این آثار تبلور حافظه گروهی یک ملت می‌باشد، یعنی بخشی از حافظه هر ملتی محسوب می‌شوند و خلاء آنها موجب خلاء در فهم حال نیز می‌‌گردد.

 

ارزش فرهنگی آثار تاریخی

آثار تاریخی بەجای ماندە از گذشتە بدون شک یک میراث فرهنگی ارزشمند و ذی‌قیمت هستند، زیرا آیینە تمام‌نمای نگاه فرهنگی و ذهنیت فرهنگی گذشتگان می‌باشد، این آثار ذخایر ارزشمند فرهنگی همچون نمادها، هنجارها و ارزشهای هر جامعەای را درخود دارد و از طریق پژوهش در آنها و فهم آنها می‌توان ریشە بسیاری از نمادها، هنجارها و ارزشها را درک کرد. می‌توان بە سرچشمەهای ظهور ارزشها، هنجارها و پدیدارهای دیگر فرهنگی واقف شد و از این طریق عناصر شکل‌گیری یک ذهن مستقل و یک خود سوبژە را از طریق بازخوانی و فهم گذشتە از طریق آثار بجای ماندە در جامعە نمایان کرد، در واقع گذشتە و روایتی مستقل از گذشتە بەمثابە تاریخ حلقە واسط ارتباط فرد در چارچوب ملت در جوامع مدرن است، انسان مدرن از طریق استحصال ارزشها، هنجارها و نمادها در گذشتە خود و فرم‌دادن بە روایتی تاریخی از گذشتە خود کە آثار تاریخی در آن نقشی غیرقابل انکار دارد، پایەهای یک اجتماع نو و مدرن را بەنام ملت شکل‌دادە و فرد در درون این فرم نوین اجتماعی از طریق ارزشها و هنجارهای نوین کە ریشە در گذشتە تاریخی دارد جامعەپذیر می‌شود. بەعبارتی دیگر قدمت فرهنگی، بود فرهنگی و هویت فرهنگی هر ملتی از طریق آثار تاریخی آن ملت بازشناختە می‌شود. می‌توان گفت کە آثار تاریخی یک شجرەنامە فرهنگی برای هر ملتی است، کە مسیر ظهور، گسترش و تکامل هر ملتی را می‌نمایاند. 

https://kurdistanmedia.com/fa/news/2024/12/24

گتوو بێژێک لەگەڵ کورد کاناڵ

 

فێنۆمنێنۆلۆژی بەکرێگیراو

 

شاهۆ حوسێنی

ژینگەی کوردی لەغیابی جیهانێکی فەلسەفی لەمەر "بوون"، "مرۆڤ"، "جیهان" و "ئەخلاق" چاو لەمستی ژینگەی زەینی ئەوی‌تری دژە کوردە کە مێترۆپۆلی جیهانێکی زەینی کلۆنالیستی، ئەمپریالیستی و فاشیستیە، واتە جیهانێکی زەینی ئۆرینتالیستین کە مەبەست و ئامانجیان بەرهەم‌هێنانی بوونێکی دەسکرد لە مرۆڤی کوردە هەم بە مەبەستی سەپاندنی هێژمۆنی و دەسەڵاتی خۆیان و هەم بە مەبەستی بە کەرەسەگرتنی مرۆڤی کوردی لەخزمەت بەرژەوەندێکانی خۆیان. کورد لێرە مەبەست فۆڕمێکی ئۆبژێکتیڤ و فرەییەک لە پاژەکەکان نیە، بەڵکە هەمەکییەکانە، واتە لێرە مەبەست لەکورد دیاردە بەرچاوەکێ ڕواڵەتێکان نیە، کورد وەک بوونێک لە بان ڕوانگە سیاسێکان، بان دیاردە ڕواڵەتێکان، کورد وەک بوونێکی هەمەکی و سوژەی ئەندێشە، واتە کورد وەک بوونێکی هەمەکی نەبۆتە تەوەرەی ئەندێشە و بیر، بۆیەش لەبۆشایی ئەم جیهانە زەینی و مەعریفیە لە کورد وەک هەمەکی، جیهانێکی زەینی ئیسلامی(کورد وەک بەشێک لە ئوومەی ئیسلامی)، (کورد وەک سنوورپارێزانی بەغیرەت)، (کرێکاری کورد وەک بەشێک لە کرێکارانی جیهان) و...... دانیشتوە، ئەم زەینە بەرهەم‌هێنراوە دەرەکیە گەورەترین لێکەوتەی لە ئەمری سیاسی کوردی‌دایە.

واتە دەشی بگوترێ کە ئەم زەینە جەعلیە تەنیا خەساری غیابی زەینی کوردی نیە، بەڵکە مەجالی دەرکەوتنی ئەمری سیاسی کوردی قەپات‌کردوە و بەم شێوەیە سنوورەکانی نێوان دۆست و دوژمن تووشی جێ‌گۆڕکێ دەبن، واتە بەهۆی ڕەچاوکردنی جیهانی زەینی ئەوی‌تری کورد، ئەوەی وەک ئەمری سیاسی لەناو کۆمەڵگای کوردی‌دا دەردەکەوێت، ئەمری سیاسی ئەوی‌تری کوردە و بەم شێوەیە سنووری نێوان دۆست و دژومن لە بەرژەوەندی ئەوی‌ ‌تری دەژکورد و غەیرە کورددایە، لەوەها دۆخێك دا مرۆڤی کوردی بوونێکی "بەکرێ‌گیراوە" بەهۆی ئەوەکە ئەم عەقلییەت و فامەی کە لە دەلاقەی ئەو ڕا جیهانی دەرەوەی خۆی پێ پێناسە دەکات، بەرهەم‌هاتووی ژینگەیەکی غەیرە کوردیە بۆ وێنە ئیسلامی، ئۆرتۆدۆکسی، ئێران، عێڕاقی و ....

فێنۆمێنۆلۆژی شێعری کوردی

 

(دەلاقەیەکی دیاردەناسانە بۆ سەر شێعری سێ شآعیری نوێخواز: گۆران، سوارە و عەبوڵڵا گولابی)

 

شاهۆ حوسێنی

بێ‌گومان بەشی هەرە زۆری ئەو­ دەقانەی لەمەر شرۆڤە و ڕەخنەی­شێعری­کوردی نوسراون یان شڕۆڤەو ڕەخنەی پێکهاتەخوازنە بون بە پێ‌داگری لەسەر زمان بە مەبەستی دەرخستنی ئەو پێوەندیە دەروونیەی کە لەڕیی ئەو ماناکان دەردەکەون(هەرچەند زۆر کەمتر کەڵک لە ڕەوشت‌ناسی شرۆڤەی دیسکۆرسی فۆکۆ یان شرڤەی ڕەخنەگرانەی دیسکۆرسی فرکڵاف وەرگیراوە). واتە حەول دەدرێت لەڕێی شرۆڤەی پێکهاتەی شێعری شاعیران مانا گەلێکی جیاواز و پێکهاتەگەلێکی مانایی لەشعێردا دەربخرێت، بەکورتی زۆرتر حەول دراوە لە دەلاقەی پێکهاتەخوازی‌دا بە دەرخستنی ئەو کەرەسە زمانی و وێنایانەی کە وەک مۆسیقای دەروونی و دەرەوە، هەست و عاتفە، شێوەی گێڕانەوە، دژوازەییەکان، نەزمی دەروونی و ئەو تەناسوبانەی کەڵکیان لێ‌وەرگیراوە مانای شێعر دەربخرێت. یان ئەوەکە شرۆڤە و ڕەخنەی جوانیناسانە بوون، واتە حەول دراوە لەڕێی تیشک خستن و پێ‌داگری کردن لە سیماکانی وێنا، خەیاڵی شاعیرانەو زمان لە شێعری شاعیران‌دا، توانایی داهێنان و نوێ‌کاری لە سیمای‌خەیاڵ و زمان، جوانێکانی شێعری شاعیران دەربخرێت. پرسیارگەلێکی گرینگ کە لەم ناوەدا دێنە ئاراوە بریتین لە: وێنا و خەیاڵ یان ئیماژ لەشێعری شاعیران‌دا چ دەور و نەخشێک دەگێڕن؟ دەرخەر و ڕاگەیەنەری چ دیاردەیەکن؟ چ دیاردەیەک لە ئیماژ و خەیاڵ‌دا شاعیر دەگەینێتە تروپک؟

دەور و نەخشی ئیماژ لە شێعردا بنەڕەتیە، لەڕاستی دا چوارچێوەیەکە کە لەودا ڕەوتی زەینی مرۆڤ و ئەزموونەکانی مرۆڤ وەک لێکەوتەی پێوەندی مرۆڤ دەگەڵ ژینگە دەردەکەون، بە هەر ڕێژەیەک ئەو ئیماژانە(چوارچێوەیانە) لۆکاڵی تر بێن، پێوەندی زیاتریان دەگەڵ ژینگە و سرووشتی ژیانی شاعر هەبێت و زایەڵەی ژینگەی کۆمەڵایەتی شاعیر بێت، ئەوا شاعیر زیاتر لە سوبژەیەک، خوڵقێنەرێکی سەربەخۆ و بکەرێکی ناسکار نزیک دەبێتەوە. شاعیر زیاتر ئێستایی و ئیرەیی دەبێت لەشێعرەکانی‌دا، واتە شاعیر ڕەسەن‌تر دەبێتە مناڵی سەردەم و ژینگەی‌ژیانی.

ئەوەی‌کە بەداخەوە ڕەنگە تا هەنووکەش تیشکی نەخرابێتە سەر یان زۆر بە دەگمەن باسی لێوەکرابێت پێوەندی ژینگە لەگەڵ ئاگایی و فامی شاعیرە، واتە کارتێکەرێکانی ژینگەی سرووشتی و ژینگەی ژیانی شاعیر لەسەر فام، تێگەیشتوویی شاعیر و ڕەنگدانەوەی ئەم ژینگەیە لە شێعری شاعیردایە، واتە ئەزموونی زەینی شاعیر بەرهەمی پێوەندی ئۆرگانیکی شاعیر لەگەڵ ژینگەی‌ژیانی بێت، بەڕوونی شاعیر لەکوێی زمان، زەمان و بوونی کۆمەڵگادایە، بە کورتی تیشک خستنە سەر ئەم دیاردەیە کە شاعیر لەفام و تێگەیشتن‌دا چەنێ مناڵی ئێستا و ئێرەیە. واتە جۆری پێوەندی شاعیر لەگەڵ دەرکەوتەکانی ژینگەی ژیانی ڕواڵەتی و زەینی لەلایەک و لەلایەکی‌تر جۆری رەنگدانەوەی ئەم ژینگەیە لە شێعری شاعیردا.

دەشێ بگوترێ لە دەلاقەی فێنۆمێنۆلۆژی‌ڕا وێنای شێعری و زمان وەک ئامێری خوڵقاندنی وێنا و بەستێنی تیا خوڵقانی وێنا زایەڵەی ئەزموونەکانی شاعیر، قەیرانی ژیانی زەینی و ڕواڵەتی شاعیر و گوشارەکانی زەینی شاعیرە لە پێوەندی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ژینگە و سرووشتی ژیانی کۆمەڵایەتی، کلتووری، جوغرافیایی و سیاسی. شاعیر لەڕێی وێنای شێعری ژیان و بوون بەم قەیرانە و کەڵکەڵانە دەبەخشێت، کەواتە وینای شێعری لە شێعری شاعیردا دەرکەوتنی ئاگایی، ئەزموونی زەینی و فامی شاعیرە. هەر بۆیەش بۆ تێگەیشتن لە وێناکانی شێعری هەرشاعیرێک وەک بەردەنگی هەستی پێویستە لە چوارچێوەی فێنۆمێنۆلۆژی‌دا ئەزموون بکەین. بەکورتی فینۆمێنۆلۆژی شێعر بانگەشەیەکە بۆ گەڕانەوە بۆ ئەزموونی ژیانی زەینی و دەروونی شاعیر و شێوازی دەرکەوتنی ئەو لە شێعردا. دیارە گریگن‌ترین کەرەسەی نەخشاندنی سرووشت و ژینگە لە شێعردا زمانە، ئەرکی زمان لەشێعردا دەرخستنی خواستێکی واقعییە کە ناشێ بگوترێ. زمان سرووشت و ژینگە لەناو شێعردا وەک بەستێن دەڕوێنێتەوە کارکرد و دەوری ژینگە لێرەش‌دا هەر ئۆبژێکتیڤە و بەستێنی دەرکەوتنی شاعیر وەک سوبژەیە.

درێژەی بابەت لەم لینکەدا دەتوانن بخوێننەوە

Shahoo Hosseini

 

ڕۆژەڤ - بابەت: هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیی ئەمریکا و کاریگەرییەکانی لەسەر ناوچە

میوانی بەرنامە:

شاهۆ حوسێنی، شڕۆڤەکاری سیاسی

ژئوپلتیک‌ و استراتژی؛ زمینەهای تقابل میان ایران و اسرائیل

 

(تبارشناسی جنگی فراتر از انتقام)

 شاهو حسینی

 

بدون‌تردید آنچە میان ایران و اسرائیل می‌گذرد فراتر از یک انتقام است، فراتر از تلاشها برای گرفتن انتقام خون چند فرمانده نظامی، دبیرکل یا شخصیت بالای چند سازمان و گروه شبەنظامی. اگرچە حملە بە سفارت ایران در سوریە، هدف قراردادن اسماعیل هنیە در تهران و سیدحسن نصرالله دبیرکل حزب‌اللە چند فرمانده برجسته سپاه در بیروت عامل تسریع در تقابل مستقیم ایران و اسرائیل بود. اما بدون تردید رقابت ژئوپولتیکی و تقابل ایدئولوژیک در این تقابل نقش برجسته‌تری دارند. برخلاف امروز، در دوران حکومت پهلوی، ایران دومین کشور مسلمان پس از ترکیه بود که اسرائیل را بە رسمیت شناخت و با آن روابط دیپلماتیک برقرار کرد، این در حالی بود کە اعراب در جنگ و تقابل نظامی بر سر مسالە فلسطین با اسرائیل بە سر می‌بردند. ظهور جمهوری اسلامی در خاورمیانه به عنوان یک حکومت فوندامنتال شیعی با مشخصه ضدیت با غرب و یهود اما خیلی زود جای مناسبت دیپلماتیک با اسرائیل را بە تقابل و خشونت داد. در اسرائیل اما با این موضوع بەسردی پرداختە می‌شد، تا زمان روی کارآمدن اسحاق رابین در دهە نود میلادی، در کنار علل متفاوت‌گستردە، اما او شاید برای دورکردن گروههای فلسطینی از ایران و گستردەتر از آن برای جلوگیری از نفوذ ایران و ایجاد تهدید در دورن مرزهای اسرائیل جهت تهدید امنیت ملی اسرائیل خودگردانی فلسطینیها را در اسلو بەرسمیت شناخت. همچنین در دورە نخست‌وزیری او بود کە پیمان صلح با اردن بە امضاء رسید و مناسبات اسرائیل با بسیاری از کشورهای عربی عادی شد، در واقع رابین بەاین ترتیب در جهت از میان برداشتن شکل‌گیری محیط تهدید علیە امنیت بین‌المللی اسرائیل بود، شاید او با تیزبینی شاهد تحرکات تهدید آمیز ایران درلبنان و سوریە بود. زمانی‌کە آمریکا در جنگ خلیج صدام را از کویت بیرون راند، برای کردها مدار ٣٦ درجه تعیین شد و کردستان بە نوعی از عراق به صورت دوفاکتو جدا گردید، این روند موجب حذف حکومت صدام از مناسبات قدرت و تقابل در خاورمیانە از یک سو با ایران و از سوی دیگر با اسرائیل گردید، یعنی اگر عراق بەنوعی حائل میان ایران و اسرائیل در خط مقدم نبرد با اسرائیل بود، با حذف او ایران از طریق نفوذ در عراق و دسترسی آسان‌تر به سوریه بەخط مقدم تقابل با اسرائیل تبدیل شد. دو رخداد مهم در ایران اسرائیل را نسبت بە ایران حساس‌تر نمود، نخست پردەبرداشتن از برنامە اتمی ایران توسط سازمان مجاهدین خلق در دورە خاتمی بود و رخداد دوم لفاظیها و حملات گستردە محموداحمدی‌نژاد بە اسرائیل کە در دوران ریاست جمهوری او تخاصم میان ایران و اسرائیل را عمیق‌تر گردید.

ژئوپلتیک‌و استراتژی بەمثابە عامل تقابل ایران‌و اسرائیل

تلاشهای ایران از طریق دو گروە عمدە در جنگ نیابتی با اسرائیل جهت تاثیرگذاری بر امنیت ملی و امنیت بین‌المللی موجب به بازاندیشی نگاه اسرائیل بە خاورمیانە و حضور موثرتر و گستردەتر شد. این روند بەخصوص از دوران ریاست جمهوری باراک اوباما کە مرکز ثقل سیاست خارجی آمریکا را از خاورمیانە بە شرق دور آسیا و مشخصا دریای چین و جزیرە تایوان منتقل نمود، آشکارتر گردید. ایران از طریق کودتای حماس در غزه و بیرون راندن فتح از آنجا بەنوعی در داخل ژئوپلتیک اسرائیل بە تهدیدی علیه امنیت ملی اسرائیل از طریق ترور، حملە علیه شهروندان مدنی و اهداف مدنی برای ایجاد ناامنی تبدیل شد، همزمان نیز در شمال و از طریق مرز مشترک اسرائیل با لبنان، حزب اللە از طریق موشک پرانی، نفوذ بە داخل اسرائیل از طری تونلها جهت ترور و ربودن نظامیان و شهروندان مدنی اسرائیلی اقداماتش مکمل تهدیدات حماس برای خدشه بە امنیت ملی اسرائیل بود. در فراسوی مرزهای اسرائیل نیز، ایران از طریق گسترش هژمونی در عراق و ایجاد گروهای تروریستی شبەنظامی، کودتا در یمن و قبضە قدرت توسط گروە تروریستی حوثی‌و تلاش برای کشاندن پای چین بە خاورمیانە در صدد تلاش برای ایجاد تهدید علیە امنیت بین‌المللی اسرائیل بود.

اسرائیل اما برای مقابله با این تهدیدات از یک سو در مرزهای خویش به تقابل با حماس و حزب‌الله پرداخته و در فراسوی مرزهای خود، در تلاش برای معماری نوین ژئوپلتیکی از طریق ایجاد پیمان ابراهیم با کشورهای عربی در ساحل خلیج فارس و همسایه ایران بود. در واقع در حوزە ژئوپلتیک اسرائیل از طریق پیمان منطقەای با کشورهای عرب حاشیە خلیج، مصر، اردن، مراکش، یونان و قبرس در صدد ایجاد یک سیستم پایدار و قوی از روابط با این کشورهاست تا تلاشهای استراتژیک ایران برای هژمونی مطلق در خاومریانە را خنثی نمایند.

عمدە تلاشهای اسرائیل برای خنثی‌سازی تلاشها و استراژیهای ایران در خاورمیانە بەغیر از تقابل نظامی با حماس و حزب‌الله، تلاشهایی دیپلماتیک بود، اما حملە ٧ اکتبر ٢٠٢٣ حماس بە اسرائیل از یک سو و کشاندن پای چین بە محیط امنیتی خاورمیانە توسط ایران در نقش میانجی برای ایجاد وحدت میان حماس، فتح و دیگر گروههای فلسطینی جهت ایجاد یک دولت مشترک در غزه و کرانە باختری کە می‌توانست منجر بە شکل‌گیری تهدیدی گسترده و پایدار علیه اسرائیل بشود، اسرائیل را بەسوی از میان برداشتن اسماعیل هنیه در تهران و بەعنوان میهمان مراسم تحلیف رئیس‌جمهور ایران سوق داد، این عملیات در واقع یک پیام آشکار، خشن و محکم بود برای چین و ایران کە اسرائیل به هیچ تهدیدی علیه امنیت بین‌المللی خود با اغماض برخورد نمی‌کند. در واقع هنیە بەعنوان شخصیت محوری فلسطینی این وحدت و ایران بەعنوان بازیگر این وحدت فلسطینی مورد هدف اسرائیل قرار گرفتند. ایران نیز کە استراتژی امنیتی او برای فرم دادن بە یک محیط امنیتی جدید در خاورمیانە از طریق حذف اسرائیل با شکست روبەرو شدە بود، علیه تلاشهای اسرائیل ناچار بە پاسخگویی مستقیم نظامی شد و بە این ترتیب جنگ نیابتی ایران و اسرائیل تبدیل بە جنگ و تقابل مستقیم نظامی شدە کە هر روز انتظار می‌رود گستردەتر گردد. خاورمیانە شاید ملتهب‌ترین روزهای خود را سپری می‌کند، جایی کە اسرائیل هیچ تهدیدی علیه امنیت خویش را برنتابیدە و جمهوری اسلامی بنیادگرا نیز بەناچار متخاصم‌تر و مصمم‌تر از گذشته در تلاش برای محو اسرائیل از صفحە روزگار است.

 

منبع: روزنامەکوردستان شمارە ٨٨١

پێوەندی ئەزموون و سەربەخۆیی

 

شاهۆ حوسێنی

فیشتە لەسەر ئەو باوەڕەیە کە مرۆڤ وەک بوونێکی خاوەن عەقڵێکی سنووردار هیچ شتێک جگە لە ئەزموونی نیە، لەڕاستی‌دا ئەزموون گەوهەر، کاکڵ و مایەی هزر و ئەندێشەکانی لەخۆدەگەرێت، ئەزموونەکانن کە سەرچاوەکانی ئاگایی و تێگەیشتنن و بەکورتی دەشێ بگوترێ کە ئەوەی پێ‌دەگوترێ عەقڵ شتێک نیە جگە پێکهاتەی ئەزموونەکان و ئەزموون‌کراوەکان. لە ئەندێشە فیشتەدا دوو دیاردەی "ئەزموون" و "عەقڵ" دەوری سەرەکی و گەوهەری دەبینن، بەبێ ئەزموون لەلایەک هیچ عەقڵ، ئەندێشە و ئاگاییەک بوونی نیە و لەلایەکی‌تر هیچ ئەزموونێکی دەرەکی ناتوانێ عەقڵ، ئەندێشە و ئاگایی ڕەسەن بەرهەم بهێنێت.

عەقڵ، ئاگایی و ئەندێشەی سیاسی پاش کۆماری کوردستان، بەرهەمی ئەزموونی مرۆڤی کورد و کوردستانی نیە، پێکهاتەیەکی بەرهەم‌هاتوو لە ئەزموونی ئۆرتۆدۆکسی، ئایینی و ئێرانییە.

ئەزموون وەک دیاردە لە هەناوی خۆی‌دا سەربەخۆیی پەروەردە دەکات، ئەزموون یانی ئەو دیاردە و بەرهەمەی کە سنوورێکی دیاری‌کراوی هەیە، ژینگەیەکی بەرهەم‌هاتووی ڕەسەن و دووپات نەبوویە، ڕەسەنی خودی خودە، کەوابێ گەوهەری سەربەخۆیی لەهەناوی ئەزموون‌دا قەڵبەزە ئەدات. ئێمەی کورد پێویستیمان بە ئەزموونی کوردانەیە، هیچ ئەزموونیکی دەرەکی ناتوانێ ڕەسەن بێت بۆ کورد و کوردستان، ئەم ئەزموونە ڕەسەن و کوردانەیە لە هەناوی خۆی‌دا عەقڵی کوردانە، ئاگایی و ئەندێشە کوردانە و بان‌تر لەوان سەربەخۆیی کوردانە بەرهەم دەهێنێت

دیمانە لەتەک کوردستان میدیا (ماڵپەڕی ناوەندی حیزبی دێمۆکراتی کوردستانی ئێران)

شاهۆ حوسێنی: کۆمەڵگەی کوردستان دەتوانێ بنیادنەر، هەڵگر و پەرەپێدەری دیسکۆرسی ئازادیخوازانە بێت

ئاماژە:  شاهۆ حوسێنی، چاودێری سیاسی لە دیمانەیەکدا لەگەڵ کوردستان‌مێدیا باس لەوە دەکات کە ئیسڕائیل بە کوشتنی ئیسماعیل هەنیە، حەسەن نەسڕوڵڵا و زۆر لە فەرماندەرانی نیزامیی ئێران لە ڕاستیدا بەم شێوەیە پەیامێکی ڕوونیدا بە تاران و بە پێکەن داوە کە هیچ نەزمێکی ئەمنییەتی بەدژ ئەهوەنی ئیسڕائیل لە ڕۆژهەڵاتی ناڤین جێگیر نابێت. ناوبراو پێوەندیدار بە دۆخی کورد لە هاوکێشەکانی ئێستای ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست تیشکی خستە سەر ئەوە کە ئێمە پێویستیمان بەهێزی کوردی و کوردستانی بەهێزی زەینی هەیە تا بە پشتیوانی ئەو بتوانین ڕووبەڕووی دژبەران بینەوە، ئەمەش بەر لە هەموو هێزێکی سیاسی، ئەرکی بیرمەند و ڕووناکبیری کوردە کە هێزی سیاسی کوردی بەهۆی هێژمۆنی پێویستە مەجالی بۆ بڕەخسێنێت.

درێژەی دیمانەکە دەتوانن لەم لینکەڕا بخوێننەوە:

https://kurdistanmedia.com/so/news/2024/10/126

مێژووی کورد

 جگە لە مێژووی کورد هیچ مێژوویەک لە ئێران بوونی نیە

دیمانەی سپیدار

 بەبۆنەی دووهەم ساڵوەگەڕی شۆڕشی ژینا لە دیمانە لەتەک سپیدارا ئاماژەم بە ئەزموون و تایبەت‌مەندێکانی بزاڤی ژیان وەک بزاڤێکی کۆمەڵایەتی-جێندەری کردوە

بەبۆنەی دووهەمین ساڵوەگەڕی بزاڤی ژینا

 دیمانە: شاهۆ حوسێنی

بزاڤی ژینا بەر لەوەکە دەرکەوتەیەکی سەرشەقام بێت و وەک شۆڕشێک لەسەر شەقام دەربکەوێت، ئاڵوگۆڕیەک و شۆڕشێکی زەینی و مەعریفی بوو لە هەناو و زەینی ژن وەک بوون و ئەگزیستێنسێکی پەراوێزخراو، بەرهەم‌هاتوو و شووناس بۆ داڕێژڕاو لەناوی ئایدۆلۆژی فۆندامێنتالی ئایینی و پیاوسالارانەی حاکم بەسەر ئێران‌دا. لەڕاستی‌دا ژیان بوو بە قوقنەسێک کە بە سووتان و مەرگی خۆی ژیانێکی نوێ و بوونێکی نوێی لە ژن بەرهەم‌هێناوە، دیارە خەباتی ژن لە ئێران و کوردستان مێژوویەک و ئەزموونێکی درێژەی هەیە، بەڵام ژینا چەخماخەی تەقینەوە و دەرکەوتنی جەماوەری ئاڵوگۆڕیەکی ڕادیکاڵ و بنەڕەتی لە زەینی ژن‌دا بوو. ژینا قەیرانی ژنی لە تەنیشت قەیرانەکانیهتری کۆمەڵگای ئێرانی دەرخست و بەم شیوەیە ساحەتێک بە ساحەتەکانی‌تری قەیران لەئێران زیاد بوو و ئەمەش بە فەڕزی پڕۆسە بوونی شۆڕش، خشتێک بەپێکهاتەی ئاڵوگۆڕی لە ئێران زیادکرا و بینای شۆڕش بۆ گۆڕینی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی بە تایبەتی و دیکتاتۆڕییەت بەگستی وەک کلتوور و ئایدە بەرەو کەماڵ هەڵکشا.

کوردبوون، کوردستانی‌بوون

 

مرۆڤ وەک خاوەن و لەخۆگری دووتایبەت‌مەندی گشتیە، یەکەم گەوهەر واتە ئەو دیاردە ڕواڵەتیانەیە کە لەژیگەی مادی پێی‌گەویشتوە، دووهەم تایبەت‌مەندی هەستیە کە بەپێچەوانە دیاردە ڕواڵەتێکان زەینی و مێتافیزیکیە، بەشێک لەم تایبەت‌مەندیە شووناسی مرۆڤ یان تاکە، واتە مرۆڤ چ فام و تێگەیشتنێکی لەخۆی هەیە و لەچوارچێوەیەکی زەینی‌دا خۆی پێناسە دەکات، بۆ وێنە تاکی کورد یان مرۆڤی کورد وەک هەموو مرۆڤەکانی‌تر خاوەنی گەوهەرێکە کە هاوشێوەی مرۆڤ و تاکەکانی‌ترە، بەڵام لەهەستی‌دا و لەشووناس‌دا جیاواز دەبێتەوە بەهۆی ئاوڵناوی "کورد"، ئیتر ئا لێرەڕا لە گەوهەرەکانی‌تر جیا دەبێتەوە دێتەناو چوارچێوەیەکی تایبەتی خۆی، کەوابێ دەشێ بگوترێ کە کوردبوون بۆ تاک و مرۆڤی کورد تایبەت‌مەندێکی تاکی واتە فەردیە کە لەبەرامبەر هەستێکانی‌تر خۆی تیا دەردەخات.

بەڵام کوردستانی‌بوون دیاردە و فۆڕمسیونێکی زەینی و مەعریفی بان کورد‌بوونە، بەهۆی ئەوەکە مرۆڤ لەپاش هەستی فەردی، دێتە ناو هەستی و بوونێکی بان‌تاکی کە بنەماڵەیە و دواتریش دێتە ناو هەستی و بوونێکی‌ بان‌تر کە چینە و توێژە، ئینجا هەستی سیاسی، بەڵام مێتا هەستی و بوونێکی وەک بان هەموو هەستێکانی کە مرۆڤ ئەزموونی‌دەکات، هەستی نەتەوەییە کە وەک جەغزێکی گشتگیر هەموو هەستێکانی‌تر لەخۆدەگرێت و تاکەکان، چینەکان و جێندەرکان لێک کۆ دەکاتەوە، واتە بان هەموو هەستیە تاکێکان، جێندەرێکان، چینێکان، سیاسێکانە و هەموو ئەم هەستیانە لەناو جەغزی هەستی نەتەوەیی‌دا بوونیان دەوام پەیدا دەکات و مانا پەیدا دەکەن. کوردستانی‌بوون بۆ تاکی کورد تەکامول و بەکەماڵ گەیشتنی کوردبوونە و لەڕاستی‌دا هەستی نەتەوەیی تاکی کوردە.

سەربەخۆیی لەگوێن پراکسیسێکی گشتگیر

 

شاهۆ حوسێنی

 

ئەگەر پێویست بێت سەردەمی ئێستای کورد بە چەمکێک پێناسە بکەین، دەشێ بەربڵاوترین چەمک "شکەست‌خواردوو" بێت، سەردەمی ئایدە و خواستە شکەست‌خواردۆکانی وەک: خودموختاری، فێدرالیسم، کۆنفێدرالیسم، برایەتی گەلان و.....هتد. ئەو ئایدانەی کە لەڕاستی‌دا بۆ ئازادی و ڕزگاری کورد گەڵاڵەکرابوون، هەموویان لەناخی خۆیان‌دا، تاکێکی داگیرکراو و کۆیلەیان پراکتیزە کردبۆوە، بەهۆی ئەوەکە ئەساسەن ئایدەگەلێک بوون لەناو جەغزی گشتی ئێرانێتی، عێراقێتی، سوورێتی و تورکێتی‌دا. بەکوورتی هەموو ئەو ئایدانە گیرۆدەی پارادۆکس و دژایەتێک بوون، بەجۆرێ ئەگەر لە ڕواڵەت‌دا خوازیاری ئازادی بوون، لە بنەمادا دەروەست بوون و بەستراویەکیان بە ئەوی‌تری بەرهەم‌هێنی کۆیەلەیی لە کورد هەبوو. واتە ئەگەر دژی فۆڕمێک لە سوڵتە بوون، فۆڕمێکی‌تری سوڵتەی ئەوی‌تری دژەکوردیان بەرهەم دەهێناوە.

ئەوەی کورد وەک نەتەوە پێویستێتی ئەندێشەیەک بۆ سەربەخۆییە بان حیزب،ڕیکخراوەی سیاسی، ڕووناک‌بیران و عەوام. ئەندێشەیەک بان باشوور، باکوور، ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا، واتە ئەندێشەیەک لە سەربەخۆیی کە جیهانی ژیانی تاکی کورد لەخۆبگرێت، بەکورتی جوغرافیای ئەم ئەندێشەیە بەرینایی ژیانی تاکی کورد بە هەموو دیاردەکانێوە لەخۆبگرێت. پێویستە سەربەخۆیی نەک وەک دەسکەوت و پشکێکی سیاسی، بەڵکە لەگوێن ئەزموون و پراکسیسێکی گشتی و گشتگیر دەربکەوێت. بۆ ئەم مەبەستە پێویستە سەربەخۆیی وەک چەمکێکی مرۆیی، وەک ئەزموونێکی مرۆیی لە سەربەخۆیی کە لەهەر شوێنێک‌دا و لە هەر زەمانێک‌دا دەلوێت، دەربکەوێت. بنەمای سەربەخۆیی پێویستە دیتنی وەک ئەزموونێکی کردەیی بێت، واتە پێویستە نەک وەک خواستێکی شاراوە و پوتانسیەلێک کە لە بنەماڕا وەک ئەزموونێکی کردەیی چاوی لێ بکرێت.

 

ڕۆژهەڵاتی کوردستان: شۆڕش یان ڕێفۆرم؟

شاهۆ حوسێنی

زۆر دەمێکە دمەقاڵە و دمە تەقەی دوو بەرە و دوو لایەنی لایەنگری شۆڕش و ڕێفۆرم لە ساحەی سیاسی ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەستی پێکردوە، هەر کام لەم دوو لایەنە لەڕێی پشت بەستن بە فاکت و دیاردەگەلێک و بەخستنەڕووی وێنا و نموونەگەلێکی سەرکەوتوو، حەولی سەلماندن، مسۆگەرکردن و چەسپاندنی رەوایی، ڕەهایی و درووستی بۆجوون و ڕوانگەی خۆیان دەدەن. شۆڕش و شۆڕشگێڕی زۆر دەمێکە وەک بەها و کردەوە بۆ سەپاندنی خواستی سیاسی، کۆمەڵایەتی و کلتووری لە ڕۆژهەڵاتی هێژمۆنی هەیە و لایەنگرانی تایبەتی خۆی لەگەڵدایە. ڕێفۆرم و ڕێفۆرمخوازی مێژوویەکی زۆر کۆنی نیە و ڕەنگە بەکۆنکرێتی و تۆکمەیی بشێ بگەڕێندرێتەوە بۆ دەرکەوتنی ڕێفۆرمخوازی لەپاش دووی جۆزەردانی ١٣٧٦ لە ئێران، هەرچەند هێندێک لە دیاردە و تایبەت‌مەدنێکانی ڕێفۆرمخوازی بۆ بڕێک دواتریش ڕەنگە بەگەڕێتەوە، بەڵام وەک ڕەوتێکی خاوەن پێکهاتە و دیاردەیەکی کۆنکرێت بۆ دووی جۆزەردان دەگەڕێتەوە.

 

شۆڕش یان ڕێفۆرم؟

ئەساسەن پرسیار کردن لەمە کە شۆڕش گونجاوترە یان ڕێفۆرم، شۆڕش ئاکامی هەیە یان ڕێفۆرم؟ لەناوەرۆکی خۆی‌دا پرسیارێکی هەڵەیە. ئەم هەڵەیەش لەم ڕۆوە سەرچاوە دەگرێت، کە شۆڕش یان ڕێفۆرم لەجیات ئەوەکە وەک شێواز، فۆرمی کردوە یان ئەکت لەبەر چاو بگیرێت، وەک ناوەرۆک، بەها وحەقیقەتی ڕەها چاوی لی‌دەکرێت. دەبێتە ئامانج، ڕەوایی و ڕەهایی وەک حەقیقەتێک گەوهەری پەیدا دەکات، نەگۆڕ و ئەبەدی وەردەگیرێت.

ئەوەی لۆژیکی بێت چ شۆڕش و چ ڕێفۆرم لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان هیچ‌کات نەبوونەتە ناوەرۆک و تەنیا لەفۆڕمی کردەوەدا ماونەتەوە و وەک دیاردەیەکی ئۆبژێکتیڤ مسۆگەر بوون، لەڕاستی‌دا هێژمۆنی کلتووری لێنینیستی لە رۆژهەڵاتی کوردستان، ئۆبژێکتیڤیسمی وەک دیاردە، چوارچێوە و ڕوانگە بۆ شرۆڤە، ئەکت و کردەوە چەسپاندوە، هەربۆیەش گەڵاڵە و بەرنامەکان بۆ ئاڵوگۆڕی کۆمەڵایەتی، سیاسی و کلتووری بەرلەوەکە پرۆسە بن وەک پرۆژە خراونەتە ڕوو، کەوابێ دەشی بگوترێ کە ئەوەی لەساحەی سیاسی ڕۆژهەڵاتی کوردستان چ وەک شرۆڤە، چ وەک خواست و چ وەک حەقیقەت بوونی هەیە لەناو سێ‌کووچکەی کلتووری لێنینیستی، ئۆبژێکتیڤم و پرۆژەتەوەرەیی‌دا پێ‌گەیشتوە و پەروەردەکراوە و بڵاو کراوەتەوە.

 

شۆڕش کەی؟ لەکوێ؟ چلۆن؟

ڕەنگە لە مێژووی بوونی حکوومەت و دەسەڵات‌دارێتی‌دا هەر لەکۆنەوە هەتا ئەمڕۆکە لەڕادەبەدر شۆڕش دەرکەوتوە و سەرهەڵدابێت، بەڵام تەنیا دەگەمەن شۆڕش گەلێک بوونەتە هۆی پێشکەوت، پێ‌گەیشتن و ئازادی کە بریتین لە:

１-                   شۆڕشی ئەمریکا ١٧٦٥ تا ١٧٨٣

پەرەی ئەندێشەی لیبرالی و بۆرژوازی لە ئەمریکا کە بەرهەمی تێگەیستنێکی ڕووناک‌بیرانە لە ئەندێشەی لیبڕاڵی بوو، لەکاتێکا لە ئەوڕووپا دەسەڵاتە ئۆلیگارشیکەکان پەرەیان ئەستاندبوو، لە ئەمریکا شۆڕشگێرەکان خوازیاری حکوومەتی کۆماری و دێمۆکراتیک بوون.

２-                   شۆڕشی فەڕانسە ١٧٨٩ تا ١٧٩٩

پەرەی ئەندێشە لیبڕاڵی لە فەرانسا و لاوابوونی بەردەوامی فێئۆدالیزم و ئەشرافەکان لە فەڕانسا کە هاوکات بوو لەگەڵ هەرچی لاوازتر بوونی هێژمۆنی ئایین، بەستێنەکانی پەرەی زیاتری بۆرژوازی، چینی مامناوەندی و لەئاکام‌دا ئازادی‌خوازی، لیبرالیسم و سیکۆلاریسمی لێکەوتەوە.

３-                   شۆڕشی کۆریای باشوور ١٩٨٧

شۆڕشێک کە لە ١٠ هەتا ٢٩ ژوئەن دەسەڵاتی دیکتاتۆڕی کۆریای باشووری وادار بە ڕێفۆڕم گەلێکی دیمۆکراتیک کرد. پەرەئەستاندووی بۆرژوازی، چینی مامناوەندی و ڕووناک‌بیری لە کۆریا هۆکارگەلێکی گرینگ بوون کە مەجالی مسۆگەر بوونی بە دیکتاتۆڕییەت لە کۆریای باشوور نەدا.

ئەمانەی کە وەک نموونە باسیان لێوەکراو و رەنگە بشێت نموونەگەلێکی تری هاوشێوەش باسی لێوەبکرێت وەک شۆڕش لە کۆمەڵگا گەلێك‌دا سەریان هەڵداوە و سەرکەوتوون کە بەستێنە نەزەرێکانی ئەم شۆڕشانە وەک مۆدێڕنیتە بەمانای ئەندێشەی شەرعییەتی مرۆڤی سەربەخۆ و سوبژە تیا مسۆگەر بوە، مرۆڤ وەک بکەرێکی سەربەخۆی خاوەن شەرعییەتی سەربەخۆیی لەهەناوی تاک و کۆمەڵگا مسۆگەر بوە، کۆمەڵگای مەدەنی پەرەی ئەستاندوە و چینی مامناوەندی لەلایەک وەک باڵی ئابووری و چینی ڕووناک‌بیری و ئاکادیمیک وەک باڵی هزری و نەزەری بە یەکگرتووی و یەکپارچەیی گەیشتوون و ڕیبەڕی شۆڕشیان بەدستەوە گرتوە، لەپاش شۆڕشیش ئەڵتڕناتیڤ لە کاناڵی مرۆڤی سوبژە و کۆمەڵگای مەدەنی‌را دەرکەوتوە و بەم شێوەیە ئازادی و دێمۆکراسی پەرەی ئەستاندوە. واتە سوبژێکتیڤیسم وەک بنەما و تایبەت‌مەدنی شۆڕش لەو کۆمەڵگایانەدا مسۆگەر بوە، ئینجا سۆڕش هەڵگیرساوە و سەرکەوتوە.

 

 ڕێفۆڕم کەی؟ لەکوێ؟ چلۆن؟

ڕێفۆرم وەک شێوازێک بۆ مسۆگەرکردنی خواست‌گەلێکی سیاسی، کۆمەڵایەتی، پیشەیی یان ئابووری لەهەناوی دەسەڵات‌گەلێکی دیمۆکراتیک‌دا بەمەبەستی پەرەی زیاتری دیمۆکراسی یان ئاڵوگۆڕی گەلێکی پێوسیتی زەمانی و بەڕۆژ بوونەوە لەهێندێک بواردا ڕەچاو دەکرێت، ڕێفۆرم لەڕاستی‌دا تەنیا بەمەبەستی هێندێک ئاڵوگۆڕی ڕواڵەتی فۆرمالیستی ڕەچاو دەکرێت.

ڕەنگە مارتین لووتێر بشێ بە مانای ڕاستەقینەی وشە وەک یەکم ڕێفۆرمیست کە لەخۆگری تایبەت‌مەندێکان رێفۆرمخوازیە پێناسە بکرێت. لەباری هزر و ئەندێشەی سیاسی ئەوەی‌کە وەک گرینگ‌ترین ڕێفۆرمیست باسی لێوەدەکرێت، رەنگە بێڕنشتاین بێت کە بەو `قەناعەتە گەیشت مسۆگەرکردنی ماف و خواستەکانی پڕۆڵتاریا لەناو کۆمەلگایەکی دێمۆکراتیک‌دا دەشی لەڕیی بەشداری مسۆگەر و چالاکانەی پڕۆڵتاریا لە نەزمی مەوجوودی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابووری‌دا دەستەبەر بێت.

ئەمەی تا ئێر باسی لێوە کراوە وەک شۆڕش و ڕێفۆرم و سەرکەوتنی ئەم دوو ڕاوانگەیەو سەرکەوتنەکانیان دەشێ بگوترێ، هەر دووکی ئەم ڕوانگانە لە کۆمەڵگا گەلێک‌دا سەرکەوتوون و ئاکامیان دەست کەوتوە کە بنەما نەزەرێکانی وەک شەرعییەتی تاک وەک سوژە، کۆمەڵگای مەدەنی پەرەئەستاندوو، چینی مامناوەندی پێگەیشتوو، ڕەوتی ڕووناکبیری بەهێز و سەربەخۆ، بۆرژوازی و ئاباووری پێشکەوتوویان تیا هەبوە، بەڵام ئەوەکە کامە ئایدە ڕەچاو بکرێت دەگەڕێتەوە بۆ ڕێژەی ڕادیکاڵ بوونی ئیستبداد، پاوانخوازێتی و دیکتاتۆڕییەتی دەسەڵات، بەجۆرێ کە بە هەر رێژێک دەسەڵات داخراوتر، ڕادیکاڵ‌تر و شیلگیرتر بێت بۆ دەوامی دەسەڵات و سەرەرۆییەکی ئەوا مەجالی دەرکەوتنی شۆڕش ئامادەتر و ڕێفۆرم لاوازترە.

 

ڕۆژهەڵاتی کوردستان شۆڕش یان ڕێفۆڕم؟

ئەم پرسیارە بەبێ لەبەرچاوگرتنی ژێرخانە نەزەری، کۆمەڵایەتی و کلتوورێکانی لەمەر رۆژهەڵاتی کوردستان وەک سەرتا و دەس‌پێکی ئەکتی سیاسی دەشێ هەڵە بێت. تا بەر لە دەرکەوتنی ئەم پرسیارە پێویستە ژێرخانە نەزەری تاکێکان و کۆمەڵایەتێکان بنیاد بندرێن وەک فۆنداسیون و ژێرخان، ئینجا پرسیارگەلێکی لەم دەستە دەکرێ وەک ڕووخان بێنە ئاراوە. ئەوەی ڕاستی بێت، شۆڕش لەغیابی سوژەی مۆدێڕن، کۆمەڵگای مەدەنی و چینی مامناوەندی وەک پێشەنگ و ڕیبەڕ، وەک فۆڕم و شیوازێکی ئەکتی سیاسی بەهیچ شێوەیەک لە هەناوی مێنتالیتە، عەقڵی سیاسی و زەینی کوردی لە کوردستان نەهاتۆتە دەر، شۆڕش وەک کلتوورسیاسی و عەقڵی سیاسی بەم دیاردانەی باسیان لێوەکرا مێترۆپۆلەکەی سۆڤییەتە و داهێنەرەکەی لێنینە، ئەوەی کورد لە ڕۆژهەڵات بەتایبەتی و لەهەرچوارپارچە بەگشتی ڕەچاوی کردوە، لاساییەکی ڕواڵەتی و فۆڕمالیستانەی شۆڕشی ڕووسی و ئۆرتۆدۆکسیە، واتە لە ڕۆژهەڵات لەغیابی زەینێکی کوردانە، سوبژەی کوردی، چنێکی ڕووناک‌بیری پێشەنگ و داهێنەری هزر و دیسکۆرسێکی کوردستانی، کۆمەڵگایەکی مەدەنی بەهێز، لاسایی کلتووەری سیاسی ڕووسی کراوەتەوە دەست بۆ چەک براوە(لێرەدا مەبەست قەزاوەتی ئەرزشی و نەکۆڵی کردن لە شۆڕش وەک شێوەیەک ئەکتی سیاسی نیە).

لەپاش دوو جۆزەردان دەرکەوتنی شێوەیەک ئەکتی سیاسی لە تاران بەناوی ڕێفۆرمخوازی، بەمەبەستی پاراستنی هاوکاتی هێژمۆنی ئێرانیستی، شیعیسم و باڵادەستی نەتەوەی فارس و بەگستی پینەوپەڕۆی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی بۆ درێژکردنەوەی تەمەنی ئەم دەسەڵاتە و شەرعییەت وەرگرتنەوەی کۆمەڵایەتی بۆ کۆماری ئیسلامی بۆ جارێکی‌تر، لە رۆژهەڵاتی کوردستانیش دیاردەیەک بەناوی ڕێفۆرمخوازانی کورد دەرکەوت، کێشەی سەرەکی ئەمەیە کە ئەم دیاردەیە کوردی و کوردستانی نیە، بەهۆی ئەوەکە مێترۆپۆلی نەزەری و مە‌عریفێکەی تارانە، کوردی وەک سوبژە و بکەری سەربەخۆ قبوڵ نیە و وەک کەرەسە بۆ شەرعییەتی باڵادەستی خۆی کوردی بەخزمەت گرتوە. بەڵام لەهەمان حاڵیش‌دا ڕێفۆرمخوازی نیە، چوون نە ڕێکخەرانی، نە ڕێبەڕان و پێشەنگەکانی ئەم پێکهاتانە نین کە لە مێترۆپۆلی ڕێفۆرمخوازی واتە ڕۆژئاوا وەک ڕێکخەر، ڕێبەڕ و پێشەنگ دەرکەوتوون، دیارە ئامانجیشیان ڕیفۆڕم لە دیاردەگەلێک و پێکهاتەگەلێکی سیاسی بۆ خزمەت بە تاک وەک سوژە و پەرەی کۆمەڵگای مەدەنی و ڕووناک‌بیری بەهێز نیە، بەڵکە ئەوان هێڵێک بۆ هەموو ئەوانە دیاری دەکەن، ئەمیش دەوامی هێژمۆنی فارسی، شیعیسم و کۆماری ئیسلامی وەک دەسەڵاتی هێژمۆن و مەشرووعە. کەوابێ دەشێ بگوترێ کە لەغیابی تاکی سوبژە، کۆمەڵگای مەدەنی بەهێز، چینی مامناوەندی، ڕووناک‌بیری بەهێز و پەرەئەستاندوو هیچ دیاردەیەک وەک ڕێفۆرمخوازی ناتوانێ بوونی هەبێت و سەرکەوتن وەدەست بێنێت.

ئا لێرەدا پرسیارێک دێتە ئاراوە: ئەدی چی؟ چی بکرێت؟ بەچ شیوازێک بەگژ دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی‌دا بچینەوە و شوێن مافی نەتەوەییمان بکەوین؟

کورد دەتوانێ ڕەچاوی شۆڕشی ئۆکتۆبری رووسیا بکات، یان شۆڕشی کووبا، یانی شۆڕشی گەلانی ئێران بەدژ ڕژێمی پاشایەتی، یان ئەوەیکە ڕەچاوی شۆڕشی فەڕانسا، ئەمریکا، ئیسپانیا دژ بە دەسەڵاتی فڕانکۆ یان کۆریای باشوور بکات، بەڵام چما لە پێشکەوت، ئازادی، پەرەئەستاندووی، سەربەستی و دیمۆکراسی دەگەڕێت پێویستە ڕەچاوی شۆڕشەکانی فەڕانسا، ئەمریکا، ئیسپانیا و کۆریای باشوور بکات، سەرەتا ئاڵوگۆڕی لە کلتووری نەریتی تاک و کۆمەڵگادا بەدی بێت فۆندامێنتالیزم وەک کلتوور و دەلاقەیەک بۆ ڕوانین و شرۆڤە دابخرێت، کلتووری مۆدێڕن و شەرعییەتی تاکی ئازاد، باوەڕ بە سەربەخۆیی تاک، بەرابەری و عەداڵەت وەک بەشێک لەزەینی کوردی پەرە بستێنێت، سێکۆلاریزم ببێتە بنەمای عەقڵ و نەریتی سیاسی تاک و کۆمەڵگا، ڕووناک‌بیری ئازاد، ئازا و خاوەن ئەندێشەی کوردانە پەرەبستێنێت، ئاڵوگۆڕی بە پرۆسە سەیر بکرێت نەک پڕۆژە، هەرکاتێ ئەمانە وەک بەستێن مسۆگەر بوون و دەرکەوتن دەکرێ باس لە شێوازی شۆڕش یان ڕێفۆڕم بکرێت. چما ئەم دیاردانە دەرکەوتن و مسۆگەر بوون، کورد وەک نەتەوەیەکی یەک‌گرتوو و یەک‌دەنگ دەرکەوت، بە لەبەرچاو گرتنی ڕادیکالیسم لەڕادەبەدەری فۆندامێنتالیسمی ئایینی لە ناو بازنەی دەسەڵات لەئێران کە مەجالی هیچ جموجۆڵ و چالاکیەکی مەدەنی نادات، بەباوەڕی نووسەری ئەم دێرانە شۆڕش وەک شیوازێکی مەشرووع پێویستە ڕەچاو بکرێت.

 

کوردایەتی لەگوێن سوبژێکتیڤیسمی مێتافیزیکی

 

شاهۆ حوسێنی

بێ گومان هیچ چەمک و داهێنانێک هێندی داهێنانی چەمکی "سوژە" لەلایەن دێکارتەوە خزمەتی بە داماڵینی ئایین وەک حەقیقەتی ڕەها، مسۆگەر و بێ‌خەوش لەژیانی مرۆڤ‌دا نەکردبێت. چەخماخەی سوبژێکتیسمی دێکارتیش بێ‌گومان لەلایەن تێزەکانی لوتێرەوە لێ‌درا، کاتێک شەرعییەتی نێوندگیری کلیسای لەنێوان مرۆڤ و خوادا سڕیوە و شەرعییەتی توانایی مرۆڤەکان بۆ شرۆڤەی دەقە ئایینێکانی بەفەرمی ناسی، لەڕاستی‌دا لۆتێر ئیرادە و توانایی مرۆڤی بۆ خواناسی داهێنا و دێکارتیش توانایی و ئیرادەی مرۆڤی بۆ خۆناسین و پێناسەکردنی جیهانی دەرەوەی بەفەرمی ناسی، وێک‌چووی هەر دووکیان تەوەرە بوونی مرۆڤ و تواناییەکانی مرۆڤ بوو، بەم شێوەیە مرۆڤ وەک تەوەرە گەڕایەوە ناو کایەی ژیان و جیهان.

سوبژێکتیڤیسمی مێتافیزیکی

مێتافیزیک لە دووبەشی مێتای لاتینی بەمانای "بان"، "پاش" و "دوای" و فیزیک بەمانای سرووشت و دۆخی سرووشتی پێک‌هاتوە، لەڕاستی‌دا بەشێکی بنەڕەتی لە فەلسەفەیە. گەڵاڵەکانی سیستمی مێتافیزیکی بەگشتی لەدەوری فەلسەفەی نەزەری بەمانای شرۆڤەی بنەماکان، پێش‌مەرجەکان، هۆکارەکان و یاسا گشتێکانی پێوەندی‌دا بە حەقیقەت و ڕاستەقەینەدا دەگەڕێت لە ئەندێشەی دێکارت‌دا مێتافیزیک فەلسەفەی ناسینە( ئێپیستمۆلۆژی یان مەعریفەت‌ناسی)، کانیتش مێتافیزیک بە ناسکار(فاعیلی‌شناسا) هەڵدەسەنگێنێت و وەک زانستی مرۆیی(بەرهەمی توانایی عەقڵی مرۆڤ) بۆ گەیشتن بە فام و ناسینی دیاردەگرینگەکانی وەک مرۆڤ، خوا و ،،،،هتد پێناسەی دەکات. بە کورتی دەشێ بگوترێ کە مێتافیزیک بەپێچەوانەی فیزیک کە زانستی ماتریالە، ئەوا پێوەندی بە هزر، ئەندێشە، فام و ئاگایی هەیە و شرۆڤەی دیاردە بان ماتریالێکان دەکات.

سوبژێکتیڤیسم چەمکێکی پێوەندی‌دار بە فەلسەفەی مۆدێڕنە کە بۆ چین‌بەندی هەڵوێست‌گەلێک کەڵکی لی‌وەردەگیرێت کە بەباوەڕی ئەوان تێ‌گەیشتن، ناسین و کردە بنەمای زەینی هەیە، واتە هۆکارەکانی ڕاستەقینەی پاساوی کردە و کردەوە لە ئەندێشە و زەین‌ڕا سەرچاوە دەگرن. سوبژێکتیڤیسم وەک پارادایم و ئەندێشە لەڕاستی‌دا لەسەر ئەو باوەڕەیە کە تاک، ئاگایی و تێ‌گەیشتووی تاک محەکەی هەموو زانست و ناسینێکە، واتە تێ‌گەیشتنی تاک و خواستەکانی تاک دیاریکەر و دەرخەری واقعییەتە. بەکورتی دەشێ بگوترێ کە سوبژێکتیڤیسم لەسەر ئەو باوەڕەیە کە سوژەی زانا واتە مرۆڤ وەک ناسکار پیویستی هەموو زانستێکە.

کوردایەتی

لەگەڵ ئەوەدا چەمکی کوردایەتی، کوردبوون و دەستەواژەکانی پێوەندی‌دار بەم چەمکە بەردەوام لەڕاوێژی ڕۆژانە و نووسراوەکان‌دا کەڵکیان لێ‌وەردەگیرێت، بەڵام هەتا ئێستاش تایبەت‌مەندێ نەزەری و زەینێکان، چوارچێوەی مەغریفی و ئاماژە فەلسەفێکانی ئەم چەمکە بە ناڕوونی، دیاری نەکراوی و ڵێڵی ماونەوە، بۆیەش لەڕێی کەڵک وەرگرتن لە دوو چەمکی فەلسەفی "سوبژێکتیڤیسم" و "مێتافیزیک" حەول دەدرێت بە کورتی ئەم گۆشە تاریک و نادیارەی کوردایەتی ڕوون بکرێتەوە.

کوردایەتی وەک چەمکێک بۆ پێناسەکردنی سنوورەکانی هەست، خواست، تایبەت‌مەدنی و چییەتی نەتوەخوازی کوردی بەر لەوەکە لەخۆگری ڕواڵەتەکان و دیاردە ئۆبژێکتیڤەکان بێت، پیویستە لەخۆگر و هەڵگری تایبەت‌مەدنی و جیهانێکی نەزەری بێت، تا بە پشت بەستن بەو دیاردە ئۆبژێکتیڤ و ڕواڵەتێکان شرۆڤە بکرێن، پاساو بکرێن و شەرعییەتیان پێ بدرێت.

کوردایەتی وەک سوبژێکتیڤیسمی مێتافیزیکی، پاردایمێکی نەزەریە لەسەر ئەساسی شەرعییەتی عەقڵی تاک و مرۆڤی کورد وەک بەشێک لە کۆی گشتی مرۆڤەکانی ئەم جیهانە کە توانایی پیناسەکردن، خۆدەرخستن، خۆ شووناس بەخشی و خۆداڕشتنی هەیە، ئاماژەیەکە بە شەرعییەتی ئیرادەی مرۆڤ و تاکێکی ئازادی باڵغ کە بەبێ پێویستی بە ناوبژیوان و نێونجیکەر توانای بوونی هەیە. کوردایەتی وەک پیکهاتە و بینایەکی نەزەری، زەینی  مەعریفی لەخۆگری ئەم توخمانەیە: ئازادی، بەرابەری، عەداڵەت، سەربەخۆیی، مرۆڤایەتی.

کوردایەتی لەگوێن سوبژێکتیڤیسمی میتافیزیکی بەردەوام کەوتۆتە بەر هێرشی پان ئێرانیسم و پان شیعیسم. پان ئێرانیستەکان بە بیانوی ئەوەکە کوردایەتی دژی وجوودی ئێرانیە، لە وجوودی ئێرانی غافڵە و نابەئاگا لە وجودی ئێرانیە و پان شیعەکان بەبیانووی ئەوەکە کوردایەتی گەورەترین بەربەستە بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی تاکی کورد لەگەڵ وجوودی ئایینی و هزری ئایینی. لەڕاستی‌دا هەمووی ئەم ڕەخنانە ڕاستن بەهۆی ئەوەکە کوردایەتی لەگوێن باوەڕ بە نەتەوەیەکی پێکهاتوو لە مرۆڤی ناسکار و سوژەی کوردی کە بەڕایەلی زەینی کوردی و مینتالیتەی کوردی لە نەتەوەی کوردی‌دفا لێک‌گرێ‌دراونەوە، بەربەست و لەمپەرێکە بۆ ئیستحمار و کۆیلەکردین تاکی کوردی، ڕێگا و ئاسۆیەکی بۆ سەربەخۆیی و سەربەستی، کوردایەتی جیهانێکی نەزەری و مەعریفی بان ئایینی و ئایدۆلۆژیکیە بەمەبەستی فام بە شووناسی هاوبەش‌کردن، تێ‌گەیشتن لە وێکچووە هزری و ڕواڵەتێکانی سوژەی کوردی.

شاهۆ حوسێنی، لێکۆڵەر و چالاکی سیاسی

ڕۆژەڤ - بابەت: کابینەی پزیشکیان و پرسی نەتەوەکانی جوغڕافیای ئێران

سەرچاوە: کوردکاناڵ

فێنۆمێنۆلۆژیی شێعری کوردی و کوردایەتی لە شێعردا

 

✍ شاهۆ حوسێنی

 

زۆر دەمێک بوو لام وابوو کە شێعری کوردی زۆر بە کورتی بە مانای نووسینی شێعر بە زمانی کوردی و کوردایەتیش دەرخستنی دیاردەی سیاسیی باو لە کوردستان لەنێو شێعردایە، واتە ئەوەیکە شاعیرێک شێعر بکاتە بەستێنی دەرخستنی دەرکەوتەی نەتەوەیی ئەمە دەبێتە کوردایەتی لە شێعردا.

 بەڵام ئێستا ڕوانگەم جیاوازە و گۆڕاوە، بەهۆی ئەوەکە ئێستاکە لەمە تێگەیشتووم کە زمان تەنیا دیاردەیەکی ئۆبژێکتیڤ و ڕواڵەتی لە پیتەکان، وشەکان و ڕەستەکان نییە، واتە پێکهاتەیەکی ڕواڵەتی لە پیتەکان کە وشە پێک دێنن و لە وشەکان کە ڕەستە پێک دێنن نییە، بەڵکوو زمان زایەڵەی جیهانێکی زەینی، ڕوانگەیەکی مەعریفیی دەروونی مرۆڤەکانە، واتە بەر لەوەیکە زمان بە شێوەی دیاردەی ڕواڵەتیی وشە و ڕەستە یان فۆڕمی فۆنێتیکس (دەنگدارێتی) بێت، زمان زەین، ئەندێشە و مێنتالیتەیە، واتە نەخشەڕێگایەکی زەینی بۆ پیناسەکردنی "خود"، "ئەوی‌تر" و جیهان، سنووربەندییەکی زەینی و دەروونییە کە سنووربەندیی ڕواڵەتی و جیهانی دەرەوەی مرۆڤ دیاری دەکات.

 بە کورتی دەشێ بگوترێت کە زمان بەر لەوەیکە فۆڕمی ڕواڵەتی وشە و ڕەستەکان بێت بە مانای توانایی زەینی و دەروونیی مرۆڤە. بۆیەش زمان ئەگەر لە فۆڕمی ڕواڵەتیدا لەخۆگری تایبەتمەندیی گشتگیری جیهانییە، بۆ وێنە ئەگەر "بکەر"، "بەرکار"، "ئاوەڵناو" و "فێعل" وەک بەشێک لە ڕێزمان لە هەموو زمانەکاندا تایبەتمەندیی هاوبەشیان هەیە و گشتگیرن، ئەوا زمان بە مانای توانایی زەینی دیاردەیەکی تاکی و کۆمەڵایەتیی تایبەتی هەر کۆمەڵگەیەکە.

 واتە دەشێ بگوترێت کە زمان لەم ئاستەدا دیاردەیەکی سوبژێکتیڤە، لەخۆگری جیهان و ساحەیەکی زەینیی تایبەتی تاک و کۆمەڵگەیەکە کە لەگەڵ تاکی کۆمەڵگەکانی‌ تر دەشێ جیاواز بێت، لەلایەک مۆرکی ژینگەی کولتووری و کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگەی خۆی پێوە دیار بێت و لەلایەکی‌ ترەوە زایەڵەی زەمانی خۆی بێت، بە جۆرێک کە لەڕووی زمان هەم ڕەهەندی کۆمەڵایەتی بناسرێتەوە و هەمیش لەڕووی زمان کات بشێ بناسرێتەوە، زۆر بەکورتی زمان دەشێ لەخۆگری ئێستا و ئێرە بێت.

 ئا لێرەڕایە کە من پێموایە هەرچی بە کوردی نووسراوە لە ساحەی شێعردا ناچێتە نێو خانەی شێعری کوردی، بەهۆی ئەوەیکە "کوردی" وەک ئاوەڵناو ناکرێت دابەزێندرێتە ئاستی جوغرافیا، بەڵکوو کوردی لێرە ئاماژەیەکی ڕادیکاڵە بۆ جیهانی زەینی، ئەندێشە و مێنتالیتەیەک کە خاوەنی سنووربەندییە لەگەڵ مرۆڤی کۆمەڵگەکانی‌ تر، کوردی دەشی بگوترێت کە زایەڵەی ژینگەی کولتووری، کۆمەڵایەتی و مەعریفیی تایبەتی کوردستانە کە نە فارسییە، نە عەرەبییە و نە تورکییە، کەواتە بەشێکی زۆری ئەم شێعرانەی کە ئەگەرچی بە زمانی کوردین بەڵام ناوەڕۆکی ئایینی، عیرفانی، چەپی و بەکورتی هەڵگری زەینی ناکوردستانی بەمانای هاوردەیی و دەرەوەی کوردستانین ناشێ وەک شێعری کوردی پێناسە بکرێن، واتە ئەم شێعرانە کە بەشێک لە ڕەوتی سوبژێکتیڤیسم و زایەڵەی ڕەوەندی دەرکەوتنی سووژەی کوردی بە مانای زایەڵەی ژینگەی کولتووری، کۆمەڵایەتی کوردستان وەک زەین لە زەمانی تایبەتدا نین ناشێ بە شێعری کوردی پێناسە بکرێن.

 لە هەمان حاڵیشدا کوردایەتی لە شێعردا ناشێ وەک دیاردە و تایبەتمەندییەکی ئۆبژێکتیڤ واتە ڕواڵەتی لە شێعردا چاوی لێ‌ بکرێت، واتە هەوڵ بۆ دروشمدان بە کوردی، دەرخستنی سۆز و سەمپاتیکردنی سیاسی لە شێعردا ناشێ وەک کوردایەتی لە شێعردا پێناسە بکرێت، بەڵکوو کوردایەتی لە شێعردا درێژە و تەواوکەری شێعری کوردییە، بە مانای هەوڵ و تێکۆشان بۆ پەرەی شێعری کوردی و هێژمۆنیی زەین، مێنتالیتە و ئەندێشەی کوردی وەک ڕەوتێک لە خزمەت دەرکەوتنی تاک و کۆمەڵگەی کوردی وەک سوبژە و داڕشتنی سنووربەندییەک بۆ پێشگرتن لە داگیرکاری و لە ناوەرۆکی کوردانە بەتاڵکردن لەلایەن ئەوی‌ تری ناکوردستانییە.

 زۆر بە کورتی دەتوانم بڵێم کە شێعری کوردی بە مانای ڕەنگدانەوەی ئاگایی و فامی کوردانە لە شێعردایە و کوردایەتیش لە شێعردا بە مانای هەوڵ و تێکۆشان بۆ پەرە و گشتگیرکردنی ئەم ئاگایی و فامە لە شێعردایە.

زەروورەتی بەرەی کوردستانی

 گرینگی و پێویستیی دروستکردنی بەرەیەکی نیشتمانی لەژێر چەتری دیسکۆرسی کوردستانی لەنێو حیزبەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان.