هونەری‌کوردی، هونەری‌کوردانە

 

(ئانتۆلۆژی هونەری کوردی)

شاهۆ حوسێنی

هونەر هەرجۆرە بزاڤ و جمووجۆڵێکی مرۆیی لەخۆدەگرێ کە زایەڵەی فام، تێگەیشتن، خەیاڵ‌و شهود بێت. لەڕاستی‌دا هونەر بەرهەمێکی کلتووری مرۆڤانەیە کە لێکەوتەی ڕەوتێکی داهێنەرانەیە. لێرە دەشێ لەسەر چەمک‌گەلێکی وەک بزاڤ، داهێنان، کلتوور و مرۆڤانە پێ‌داگرێکی تایبەت‌بکرێ، بەهۆی ئەوەکە هەمووی ئەم چەمک و دەستەواژانە هەڵقوڵاوی پێوەندی نێوان ژینگەی ژیان و مرۆڤە و لەهەمان کاتیشا لێک‌گرێدەرەوی ژینگەی ژیان و مرۆڤە. ژینگە سەرەتا هەستی مرۆڤ دەخرۆشێنێت‌ و سەرگەردانی دەکات، مرۆڤی خرۆشاو و سەرگەردان ئەم خرۆش و سەرگەردانیە لە قالبی مێشک وزەین ئەدات و ئەوەی لەم ڕەوتەدا بەرهەم دێت، دەبێتە هونەر. بێ‌گومان دەوری ژینگەی ژیانی مرۆڤ، دەور و نەخشێکی بنەماییە، مرۆڤ سیگناڵەکان لە ژینگەی ژیانی وەردەگرێت، هارمۆنی ژینگە دەخاتە ناو چوارچیوەی هارموونی دەنگ، ڕەنگ و وشە و بەم شێوەیە هونەرمەند بەرهەم دێت، هونەرمەند دەبێتە ڕایەڵی لێك‌گرێدەرەوەی هارمۆنی ژینگە و هارمۆنی دەنگ، ڕەنگ و وشەکان. هونەر هەرچەند سەرەتا بەرهەمی تێکهاڵانی مرۆڤ و ژینگەیە بەڵام لەگەڵ دەرکەوتنی هونەر مرۆڤ ڕادیکاڵ‌تر، تێگەویشتوانەتر و ژیرانەتر لەگەڵ ژینگەی ژیانی تێکەڵ دەبێتەوە، واتە ژینگەی ژیانی مرۆڤ بەر لەدەرکەوتنی مرۆڤ وێنایەکی کرچ و کاڵە لەناو زەین و ژیانی مرۆڤ‌دا، بەڵام هونەر توخمەکانی وریای، ژیری و وشیاری دەخاتە ناو شێوازی وێناکردنی ژینگە لەلایەن زەینی مرۆڤ و بەم شێوەیە ژینگەیەکی‌تر بەرهەم دێنێت. ئەم ژینگەیە بە پێچەوانەی ژینگەی پێش هونەر کە ژینگەیەکی گشتیە و ڕەنگدانەوەی لەناو هەموو مرۆڤەکان‌دا وەک یەکە، دەبێتە ژینگەیەکی تایبەت و سنووربەندیەکی کلتووری و وێنایی جیاواز لەناو مرۆڤەکان‌دا دەردەخات.

 

 

هونەری‌کوردی

کوردی لەناو دەستەواژەی "هونەری کوردی"دا بەر لەوکە ئاماژە و هێمایەکی لەخۆگری دیاردە ڕواڵەتێکان ‌بێت، دیاردەیەکی زەینی و شووناسخوازانەیە، بە مانای ئەو نۆڕم، بەها و کلتوورەی کە وەک دەرکەوتە بەرهەمی تێکەڵاوی مرۆڤ و ژینگەی ژیانی لۆکاڵی خۆیەتی لەلایەک و لەلایەکی‌تر بەرهەمی فام، تێگەیشتن و شرۆڤەی سەربەخۆیانەی خۆیەتی لە دیاردە و دەرکەوتەکانی ژینگەی ژیانی. دەشێ بگوترێ لێرە "خود" هەم بۆ مرۆڤ ڕەچاو دەکرێت هەم بۆ ژینگە، واتە ئاماژە هەم بە سەربەخۆبوونی مرۆڤە و هەم تایبەت‌بوونی ژینگەی مرۆڤی سووژە، ئەمە ئاماژەیەکە بە تێکهاڵاوێکی زەینی و ڕواڵەتی مرۆڤ و ژینگە، بەجۆرێ کە مرۆڤ وەک دەرکەوتە بەرهەمی ئەم ژینەگەیە بێت و ئەم ژینگەیەش لەلایەن ئەم مرۆڤەوە سەرلەنوێ بکرێتەوە، فام بکرێتەوە و شووناسی پێ‌ببەخشرێتەوە. کوردی لێرە چەمک و دەستەواژەیەکی ڕادیکاڵە. لەڕواڵەت، فۆڕم و پێکهاتە دەرەکێکان ڕەخساوە، ڕەها و ڕزگار بوە، بۆتە خاوەنی جیهانێکی زەینی و مەعریفی سەربەخۆ، خاوەنی سنووربەندی زەینی و گوتاری لەگەڵ ئەوی‌تری بێگانە. هونەری کوردی زایەڵەی هەموو دیاردە ڕواڵەتێکانی ژینگەی کوردستانە کە هەستی مرۆڤی کوردستانی خرۆشاندوە و لەهێڵەگی زەین و ڕوحی تاکی کورد دراوە، فۆڕم، نۆڕم، هارمۆنی و مێلۆدی پێ‌بەخشراوە و بۆتە نەخشە و جوغرافیای شووناسی تاکی کورد. دەشێ بگوترێ کە چما سەرەتا تێکەڵاوی هەستی مرۆڤی‌کورد لەگەڵ ژینگە بەرهەم‌هێنی هونەری کوردیە، لە ئاستێکی‌تردا و لە درێژەدا هونەری کوردی داڕێژەری فۆڕمێکی پوختە‌تری مرۆڤی کوردیە، واتە سەیروورەت و بەردەوامی بەرهەم‌هاتنەوەی مرۆڤی کوردی دەڕەخسێنێت. کەواتە دەشێ بگوترێ کە هونەری کوردی خوڵقێنەرە، داهێنەرە، داڕێژەرە و ڕێکخەڕە. تاکی کورد دەخوڵقێنێت، زەینی کوردی دادەهێنێت، کلتووری کوردی دادەڕێژێت و تاکی کورد و ژینگەی کوردی ڕێکدەخات.

 

هونەری‌کوردانە

هونەری کوردی ژێرخانە و بەرهەم‌هێنی تاکی کوردە، واتە فۆڕماسیونی وێنایی، فامی و تێگەیشتووی تاکی کوردی دادەڕێژێت، لەئاستێکی بان‌تر تاکی کورد کە دەکەوێتە ژێر هەڕەشە و مەترسی داگیرکران، داپڵۆسان، تواندنەوە و لەناوچوون، پێویستی بە چەکێکی ناوەرۆکی هەیە بۆ بەربەرەکانی، بۆ پشکواندنی هەستی دەروەست بوون بە جیهانێک و بەرپرسیار بوون لەحاند ئەم جیهانە، ڕێک لێرەدایە کە ئەم هونەرەی تاکی کوردی خوڵقاندوە دەبێتە ئەم پاڵنەرە بۆ بەرخۆدان. لێرەدایە هونەر ڕەنگی نەتەوەیی بەخۆوە دەگرێت، ڕەنگی شۆڕش‌و ڕاسان بەخۆوە دەگرێت، دەبێتە پاڵنەر و بەرهەم‌هێنی شۆڕش. هەستی شۆڕش دەخرۆشێنێت، هەستی شۆڕش دەپشکوێنێت و ئەم هەست و خرۆشە لە هێلەگی عەقڵ و زەینی کوردی دەدات و زەینی شۆڕشی کوردانە دەخوڵقێنێت. شۆڕشەکان بەر لە گوتار و ئەندێشە پێویستیان بە هونەری شۆڕشگێرانە هەیە، هونەرێکی ڕەسەن و لۆکاڵی، وەک هاندەر و پاڵنەر، ڕێکخەڕ و گرداری تاک، ئینجا ئەندێشە و گوتاری شۆڕش دەخوڵقێت، گوتار و ئەندێشەیەکی ڕەسەن و ڵۆکاڵی. هونەری کوردانە زایەڵەی زەروورەتی قەیرانی نەتەوەیی کۆمەڵگای کوردیە، هەر ئەو چەمک و دەستەواژانەی لەبەستێنی تایبەتی خۆی‌دا مانا و وێنای نوێ بەخۆوە دەگرن.  عەشق، گوڵ، دڕک، کوێستان، شاخ، بەندەن، لالە، مێلاقە، ڕۆباڕ، نازدارحەیران، هەتیو حەیران لە چەمک و دەستەواژە عاشقانەکانی ناو هوونەری کوردی‌ڕا هەڵدەفڕن بۆ ناو عەشقی نیشتمان لەناو هونەری کوردانەڕا، نازادرحەیران ئەو کیژە ڕەزا سووکەیە کە هەتیو حەیرانەکەی دڵێکی لەگرەوی عەشقی نیشتمان دایەو دڵێکی لەگروی خەج‌و خاتووزین‌دا، لالە و مێلاقە هەم هێمای عەشقێکی کوردانە، شەڕافەتمەندانە، وەفادارانە‌و پاکە، هەمیش هێمای شەهیدێکی لەخوێن‌گەوزاو و بەمراد نەگیشتوو.

 

هونەری تێگەیەنەر و بەرگر

هونەری کوردی هونەری تێگەیەنەرە، تێگەیشتن بەمەبەستی بەرگرتن بە بێگانە بوونی مرۆڤ. بەباوەڕی هێگل بێگانە بوون بە مانای تێنەگەیشتن لەو واقعیەتەیە کە هیچ‌شتێک جگە لە زەین بوونی نیە، واتە کە تۆ لەزەین نەگەیشتی خاوەنی زەین نی و کە نەبویە خاوەن زەین تۆ لەخۆبێگانەی و بوونێکی سەربەخۆ و کۆمەڵگایەکی سەربەخۆ و نەتەوەیەکی سەربەخۆ نی و دەبی بە کۆیلەی ئەو زەینانەی کە دات‌دەڕێژن. کەوابێ هونەر کوردی و کوردانە تێگەیەنەرن لە سوژە بوون وەک تاک و سووژە بوون وەک نەتەوە، هێگل لەنێوان تێگەیشتن و زەین پێوەندێکی نزیک دەبینێت، لەڕێی تێگەیشتن مرۆڤ لەبوونی زەین ئاگا دەبێت. کەوابێ هونەری کوردی و کوردانە سەرەتا لە مرۆڤ بوونت وەک کورد ئاگا دەکات لەڕێی ئاگا بوون بە بوونی زەینێکی کوردی و لە ئاستێکی بان‌تر لە نەتەوە بوونت و شووناسی کوردانەت ئاگا دەکات دەکات لەڕێی ئاگا بوون بە بوونی زەینێکی نەتەوەیی بەرهەم هاتوو لە ئاگایی ئەو تاکانەی کە خۆیان لە کورد بوون هاوتەریب و هاوشێوەی تۆ دەزانن و دەبینن. لێرەدا هەم ئەرکی گرداری دەگێڕێت، واتە تاکی کورد وەک سوژە لێک کۆدەکاتەوە و نەتەوەی کورد بنیاد دەنێت، هەمیش بەرگرە، بەرگرە لە کۆیلە بوون و بە کۆیلەگرتنی کورد وەک نەتەوە لەڕێی ئاگا بوون بە زەینی نەتەوەیی کوردی.

سەرچاوە: هونەری ‌کوردی، هونەری‌ کوردانە (ئانتۆلۆژی هونەری کوردی) – ماڵپەڕی فەرمیی ماملێ (mamle.net)

 

 

 

ژئوپلیتیک فلسفە، ژئوپلیتیک مذهب

 

 

(چرایی خشونت، ترور و توتالیتاریسم در خاورمیانە)

شاهو حسینی

مارتین هایدگر معتقد است که: پرسش، فضیلت فلسفه است، زیرا پرسشگری ساحت اندیشه را بارور و شکوفا می‌گرداند. در واقع پرسش مرحله آغازین و جرقه اندیشیدن، فلسفیدن و تفرک است، به عبارتی‌دیگر اندیشە، فلسفە و تفکر با پرسش آغاز، نشو و نما می‌یابند. در حوزە علوم خواه انسانی و خواه تجربی پرسش ستون فقرات یک تحقیق و کانال دستیابی به یک جوابی منطقی برای چالشها و بحرانهای فراروی بشری است. در واقع هر جا کە انسان به پروبلم، چالش و یا شکی می‌رسد دو راە فراروی او قرار گرفتە، یا بەکندوکاو ذهنی و علمی پرداختە و تلاش کردە از طریق تعمق و اندیشە برای آنها جوابی پیدا کند، یا تسلیم شرایط شدە و دست بە دامان طبیعت، فراطبیعت و یا قدرتی ماورایی شدە تا در غیاب هرگونە تعمق، تفکر و تلاشی وجودی وهمی حلال مشکلات، پروبلمها و چالشهای فراروی او باشد.

 

نقش فلسفه

بزرگترین نقش فلسفه شاید باطل‌کردن پرسشهای موجود و بەچالش کشیدن پرسشها باشد، اگر مذهب برای هر چالش و پروبلمی جوابی دارد، دقیقا فلسفە با تشکیک در پاسخهای موجود و بەچالش کشیدن آنها سعی در بەچالش کشیدن جزمیات، یقینیات و توهمات یقینی برآمدە از مذهب دارد. بدین ترتیب فلسفه بزرگرتین نقش را در گسترانیدن اخلاق، اصلاح رفتارهای فردی و اجتماعی دارد. از سوی دیگر فلسفه بستر و پایە آگاهی مستقل، برآمدن انسان بە مثابە سوژە و درنتیجە استقلال و آزادی انسان است. فلسفه زمینە نظری فرم دادن بە هویت مستقل فردی و اجتماعی و در نتیجە رهایی فرد و جامعە می‌باشد. جان کلام دربارە نقش فلسفە می‌تواند رهایی‌و رستگاری باشد، رهایی فرد از آگاهیها، هویت و سازەهای تحمیلی و بیرونی است. نگاهی بە ژئوپلتیکی کە در آنجا فلسفە برآمدە، گسترش‌یافتە و تکامل پیداکردە بیانگر این واقعیت است، که در حوزەهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، شاهد دمکراسی، آزادیهای سیاسی، فرد اعتلا یافتە، تحمل، مدارا و پیشرفت‌ در همە حوزەها هستیم.

 

نقش مذهب

برخلاف فلسفە، نقش مذهب تثبیت و تحمیل جوابهایی است که بە پرسشهای فراروی بشری دادە، جوابهایی کە عموما پوپولیستی، فاقد وجاهت علمی و منطقی است، بنابراین اساسی‌ترین نقش مذهب انقیاد، مطیع و منقاد کردن بشری است. مذهب از طریق ارائە و تحمیل نقشي راە یکپارچگی برخلاف فلسفە کە بر پلورالیسم تاکید داشتە، بر استحالە هویتها و انسان در هویت یکپارچە ارائە شدە در صدد فرم‌دادن بە جامعەای یکدست از انسانهای یکدست و شبیەهم شدە است. مذهب از طریق انکار عقل و ذهن انسانی با تحمیل آگاهی و درکی بیرونی بر انسان، راە را بر هرگونە تلاش مستقل جهت پرورش آگاهی مستقل بە مدد عقل و در نتیجە هویت مستقل می‌بندد. در نتیجە مد‌ب بزرگترین بانی خشونت، خشم، پاکسازی و هویت‌زدایی می‌باشد. نگاهی بە خاورمیانە بەعنوان متروپل و خاستگاه تمامی ادیان آسمانی و منشاء ظهور پیامبران و درنتیجە تکثر پیروان ادیان گوناگون، در خلاء باور بە تکثر و پلورالیزم، تبدیل بە مترپل خشونت، ترور و وحشت شدە است.

زیاتر لە پاڕادایمێک بۆ شۆڕش، پاڕادایمێک بۆ ئەخلاق

 

شاهۆ حوسێنی

ئەخلاق بەمانای شرۆڤەی داب، نەریت‌و عاداتەکان مێژوویەکی کۆنی هەیە، شرۆڤەی ئەخلاق وەک دیاردەیەکی زەینی و زانستی ڕەچەیەکی فەلسەفی لەخۆدەگرێت‌. ڕەچەی فەلسەفی نێوان ڕەچەی‌ئانتۆلۆژی و دەرکەوتنی تێئۆلۆژی مەسیحی کە جیهانی هزری سوقڕات، ئەفلاتوون، ئەڕەستوو و...هتد لەخۆ دەگرێ وەک فەلسەفەی ئەخلاق پێناسە دەکرێت، گرینگ‌ترین دیاردە لە ڕەچەی فەلسەفەی ئەخلاق‌دا بارهێنان‌و ڕاهێنانی بەرپرسانە، بەکەڵک و وڵامدەرانەی مرۆڤە. لەڕاستی‌دا دەشێ بگوترێ کە گرینگ‌ترین پایەو بنەمای دێمۆکراسی یۆنانی کۆن، پشکووتنی پارادایم‌گەلێک بۆ ئەخلاق بوون، کە لەسەر ئەساسی ئەوان جیهانی دێمۆکراسی یۆنانی و دەوڵەت_شارە شاروومەندتەورەکان بنیادنرابوون. لەڕاستی‌دا دێمۆکراسی بەرلەوەکە پاڕادایمێک بێت بۆ سیاسەت، شێوازی گەڕیانی دەسەڵات، دەوری کۆمەڵگای‌مەدەنی، پاڕادایمێکە بۆ ئەخلاق بە مانای پرەنسیپەکان، شێوازەکان و چووارچێوەکانی پاراستنی کەرامەت، پێگە و شانی مرۆڤ، بەربەستێک‌و سنوورێکە بۆ پێشگترن لە پێشێل‌کردنی مرۆڤایەتی.

مۆدێڕنیتە‌ و ئەخلاق

گەڕاندنەوەی مرۆڤ و تاک وەک تەوەرە بۆ جیهانی ئەندێشە و پێناسەکردنی وەک تاکە سەرچاوەی جێگای متمانە بۆ فام و شووناس بەخشین بە دیاردەکان، بەرلەوەکە حەولێک بێت بۆ پەرەی هێژمۆنی عەقڵی مرۆڤ، کۆششێک بوو بۆ گەڕاندنەوەی پێگە، شان و کەرامەتی دابەزیوی مرۆڤ لە بەرکارێکی بێ دەسەڵات بەرەو بکەرێکی خاوەن دەسەڵات و پێگە. لەڕاستیا سنووری نێوان بەرکاری و بکەری مرۆڤ، کەرامەت و پێگەیەکی داکشاوە بەرەو کەرامەت و پێگەیەکی پارێزراو و هەڵکشاو، لەمرۆڤێکی گوێ‌ڕایەڵ بەرەو مرۆڤێکی سەربزێو، لەمرۆڤێکی بێ دەسەڵات و نابەرپرس بەرەو مرۆڤێکی خاوەن دەسەڵات و بەرپرس. لەمۆدێڕنیتەدا "من" وەک داب، نەریت و عادەت‌گەلێک دەبمە پێوانە و چما هەڵسەنگاندنێک لەئارادەابێت، لەگەڵ 'من" دەبێت واتە کێشەی نێوان "من" و "ئەو"، "خود" و "ئەوی‌تر". ئەوە لەکاتێک‌دایە کە جیهانی بەر مۆدێڕنیتە "ئەوی‌تر" وەک داب، نەریت و عادەت دەبێتە پێوانە و چما هەڵسەنگاندنێک لە ئارادابێت لەگەڵ "ئەوی‌تر" دەبێت، واتە کێشەی نێوان "ئەوی‌تر" و "ئەوی‌تر"، ئا ڕێک لێرەدایە کە ئەخلاق ون دەبێت و بێ ئەخلاقی بە مانای بەرپرسیارەتیەک لەمەر پارستنی شکۆ، کەرامەت و پێگەی مرۆڤ و مرۆڤایەتی پەرە دەستێنێت.

ئەویکە مۆدێڕنیتە بەرهەم‌هێنی پێشکەوت، گەشە و سەرکەوتن هات، هۆکارەکەی دەرکەوتنی مرۆڤ و تاک وەک داب، نەریت و عادەت‌گەلێکی بەرپرسانە بوو، ئەو بەرپرسیارەتێانەی کە مەجالی لێک‌گرێدانەوە جیاوازێکان لەناو پێکەرەی مرۆڤ و تاکی‌دا ڕەخساندبوو، هیچ تاک و مرۆڤێکی حەولی وەک "خود" لێ‌کردنی "ئەوی‌تری" نەدا، بەڵکە ڕێک هەر بەو شەرعییەتەی کە بە "خودی" بەخشی بوو، مەجالی دەرکەوتن و پشکووتنی "ئەوی‌تری" ڕەخساندبوو و ئەوە نەتەنیا حەولێک بۆ دەرکەوتنی ئەوی‌تر بوو کە حەولێکیش بوو بۆ بەفەرمی ناسینی ئەو دەرکەوتنە جیاواز و دژبەرە. چما ئێمەی کورد نەتوانین پاڕادایمێکی مۆدێڕن بۆ ئەخلاق ڕەچاو بکەین، مەجالەکانی دەرکەوتن وەک نەتەوە و بان‌تر لەو دەستەبەر کردنی مەجالەکانی سەربەخۆیی لەخۆمان زەوت دەکەین.