( ئانتۆلۆژی کۆمەڵەی ژ- کاف)
شاهۆ حوسێنی
پێشەکی:
گومان لەوەدانیە کە سوبژە و ئۆبژە وەک دوو میراتی گرینگ و جێگای سرنجی فەلسەفە، بەشێکی هەرە زۆری شرۆڤە و لێکۆڵینەوە فەلسەفێکانیان بەخۆیانەوە سەرقاڵ کردوە (تاقمێک لە فەیلەسووفان بەشیوەیەکی ئیستعلایی باس لە سوبژە دەکەن و تاقمێکی تری وەک فۆکۆ لەسەر ئەو باوەرەن لەجیات ئەوەکە بەشێوەیەکی ئێستعلایی باس لە سوبژە بکرێت باشترە باس لەو بەستێن و چوارچێوە مێژووییە بکرێت کە سوبژە تیا سەرهەڵدادت)[ میلز، ١٣٨٩، ل ٤٨].
بەکورتی دەشێ بگوترێت کە ئۆبژە بوونێکە کەجێگای باس و مژارە، واتە لەلایەن بوونێکی ترەوە بەناوی سوبژە پێناسە دەکرێت. سوبژەش بە کورتی لە فەلسەفەی مۆدێران‌دا کە بە دێکارتەوە دەست پێ‌دەکات، بەمانی بوونی ناسکارە، بوونێکی کە شووناس و کەسایەتی دەبخشێتە ئۆبژە(بەرناس)، بنەمای گرینگایەتی سوبژە و مەشروعییەتی مرۆڤ وەک سوبژە(ناسکار) لەراستی‌دا دەگەرێتەوە بۆ ئەرزش و متمانە بە عەقلی مرۆڤ بۆ ناسین و پێناسە کردنی هەموو جیهانی دەوروبەر( بەپێچەوانەی ئایدۆلۆژێکان و ئایین کە متمانە بە عەقڵی مرۆڤ ناکەن و مەشرووعی نازانن وەک سەرچاوەی ناسین و پێناسە کردن، هەر بۆیەش مرۆڤی وەک ناسکار و سوبژە بە فەرمی ناناسن و دای دەبەزێننە ئاستی ئۆبژە)]صانعی دربیدی، ١٣٧٦، ل ٨٣-٨٦[. دیارە مێژووی شەرعییەت‌دان بە عەقڵ و مرۆڤ وەک خاوەنی عەقڵ بۆ پێناسە کردن و ناسینی جیهان لەپاش رووخانی دەوڵەت شارەکانی یۆنان و ئیمپراتۆری رۆم (کە وەک سەردەمی فەلسەفە و گرینگایەتی هزر و عەقڵانییەتی فەلسەفی، خاوەن گرینگایەتی تایبەتی خۆیەتی)، بەهۆی هێژمۆنی و پەرەی دەسەڵاتی رواڵەتی و عەقڵی ئایینی مەسیحییەت کە بەرهەم هێنی نیزام و فۆرماسیونێکی فکری و کلتووری تایبەتی ئایینی بوو، تووشی نوشوست و وەستان هات، لەو سەردەمەدا جۆرێک لە فەلسەفە سەری هەڵدا کە بە فەلسەفەی ئێسکۆلاستیک پێناسە دەکرێت، بنەماکانی ئەو فەلسەفەیە لۆژیک و کەلامی ئایینی بوو کە بەهۆی کلیساوە پەرەی پێ‌دەدرا و بەتەواوی دژی عەقڵ و تواناییەکانی عەقڵی مرۆڤ بوو، ئەساس و بنەمای ئەو فەلسەفەیە بەپێچەوانەی سەردەمی پێش خۆی کە ئامانجی فەلسەفە و سیستمی پەروەردە، بار هێنان و بەرهەم هێنانی مرۆڤی عاقڵ و عەقلانییەت بوو، بۆ پەرەی خۆشی، لەزەت و ئەهوەنی لەو جیهانە‌دا، لەسەر ئەو بنەمایە دامەزرابوو کە ئامانجی فەلسەفە و سیستمی پەروەردە، بارهێنان و بەرهەم هێنانی مرۆڤی دیندار و ئیمان‌دارە بۆ بەختەوەری و خۆش بەختی لەژیانی پاش ئەو جیهانە واتە جیهانی تر]استید،١٣٨٠،ل ٣٢٧-٣٦٠[. بەڵام لەپاش بڵاو بوونەوەی تێزەکانی مارتین لۆتێر و پەرەی رێنیسانس، لە فۆرماسیونیکی مانایی تازەدا و بەشێوەیەکی بەربڵاو باسی سوبژە بوونی مرۆڤ وەک ناسکار و بوونێکی خۆبنیادنەر لە فەلسەفەدا هاتە گورێ، لەراستی‌دا بزاڤی ئۆمانیسم بۆ جارێکی دیکە بەستێنی رەخساندەوە بۆ رێکخستنەوەی ژیان بەپێی عەقڵ و بەهادان و شەرعییەت دانەوەی دووبارە بەعەقڵی مرۆڤ، بزاڤی ئۆمانیسم بۆ جارێکی تر مرۆڤی هێنایەو ناو ناوەندی سرنج و زانست و عەقڵی مرۆڤیشی وەک کەرەسەیەکی گرینگ بۆ دۆزینەوەی راستەقینە بەفەرمی ناسێەوە]سلیمانی، ١٣٨١[. ئەو رەوتە لەرۆژئاوا لەئاستی کۆمەڵایەتی‌دا پەرەی کۆمەلگای مەدەنی، لەئاستی ئابووری‌دا پەرەی ئابووری، لەئاستی زانستی شۆرشی زانستی و سەنعەتی و لەئاستی سیاسی‌دا دەوڵەتی مۆدیرنی دێموکراتیکی لێ‌کەوتەوە، ئەو دۆخەی کە هەموو وڵاتانی پەرەنەستنادووی جیهان ئارەزوو و ئامانجیانە پێ بگەن.
فراماسۆنێری:
فراماسۆنێری (Freemasonry) رێکخراوەگەلێکی برایەتی و هەڵکەوتە پەروەری سەربەخۆن کە لە رۆژئاوا بە تایبەتی بریتانیا و فەرانسا سەریان هەڵداوە، سەرچاوەی سەرەکی فراماسۆنێری پەیمانی برایەتی چینی بەردتاشەکان بوو، ئەو رەوتە لەپاش فەشەڵ هێنانی سیستمی فێئۆدالیزم، پەرەی بۆرژوازی، چین و توێژ و سینفیە جیاواز و سەربەخۆکان و شارنشینی نوێی هاوکات لەگەڵ رێنێسانس و کۆتایی سەدەکانی ناوەندی سەری هەڵدا، لەراستی‌دا دەشی فراماسۆنێری وەک یەکەم هەنگاوی پێکهاتنی کۆمەڵگای مەدەنی وەک فۆرماسیونیکی لەخۆگری چین و توێژ و سینفێکانی ناو کۆمەڵگا و خاوەنی رێژەیەک لەسەربەخۆیی لەبەرامبەر دەسەڵاتی حکوومی‌دا پیناسە بکرێت، ئەندامانی فراماسۆنێری پێیان دەگوترێت ماسۆن، هزر و ئەندێشەی فراماسۆنێری لەسەر ئەساس و بنەمای برایەتی، رێز و حوورمەت و مرۆڤ دۆستی بنیادنراوە، فراماسۆنێریکان هیچ کات حەولی بەدەستەوە گرتنی دەسەڵاتیان نەداوە، ئەوان هیچ کات وەک حیزبیکی سیاسی روو لەدەسەڵات هەڵسووکەوتیان نەکردوە، بەڵکە گرینگ‌ترین ئامانجی فراماسۆنێرێکان بریتی بوو لە پەروەردی مرۆڤی لیهاتوو بۆ ئیدارەی کۆمەڵگا، رەخساندنی بەستێن بۆ ئاڵوگۆری و پێشکەوتی کۆمەڵگا، ئاشتەوایی و برایەتی لەنێوان مرۆڤەکان[Eugen,2006,L,110-135]. ئەگەرچی لەسەر سەرچاوەی سەرەکی فراماسۆنێری هیچ زانیارێکی وێک چوو بوونی نیە، بەڵام ئەوە روون و ئاشکرایە کە کۆنترین کۆر و کۆمەڵی برایەتی سکۆلارە لە جیهانا، فراماسۆنێری دەورێکی گرینگی هەبوو لە شۆرشی گەورەی ئەمریکا، فەرانسا و شۆرشی مەشرووتە لەئێران، بزاڤی دژە ئیستعماری ئیسپانیا لە ئەمریکای باشور[فراماسونری، ویکی پدیا]
بێ گومان هەموو ئەو ئاڵوگۆریانە لە رۆژئاوا بەرهەمی متمانە بە عەقڵی مرۆڤ، پەرەی عەقڵانییەتی سووژە بونی مرۆڤ، شەرعییەتی پێناسە و رەوتی بەفەرمی ناسینی پێناسەی دەرکەوتەکانی جیهانی رواڵەتی لەلایەن مرۆڤی خاوەن ئیرادە و عەقڵەوە و لەهەمان کاتیشا لەئاستی کۆمەلایەتی شەرعییەتی پلۆرالیزمی چین و توێژە سربەخۆکان بوو.
هامووشۆی رووناک بیران و خوێندکارانی تورک، کورد وئێرانی بۆ رۆژئاوا بوو بە هۆی دیتنی پێشکەوت و پەرەی رۆژئاوا و لەروانگەی ئەوانیشەوە ئەو پێش کەوت و ئاڵوگۆریان بێ گومان بەرهەمی ئازادی، بوونی یاسا و پارڵمان و هەڵبژاردن و .... بوو، بۆیەش لەدرێژەدا کەوتنە بیری بەربەرەکانی لەگەل ئیستبدادی پاشایەتی لەئێران]آبراهامیان،١٣٨٩، ل ٧٤- ٧٧[ و بۆ ئەم مەبەستەش لە ئیستانبوڵ و شارەکانی تری تورکیا لەلایەن رووناک بیرانی تورک و کورد کۆر و کۆمەڵی سەربەخۆ و لۆژەکانی سەر بە فراماسۆنەکانی ئورووپا دامەزرا، لەهامان کاتیشا لە سەراسەری ئێران و یەک لەوانیش لە تەورێز ناوەندە و رێکخراوەی غەیبی کە لەژێر کارتێکەری فراماسونێرەکانی رۆژئاوایی بوون سەریان هەڵدا، ئەو ناوەند و رێکخراوانە لەراستی دا ناوەند و مەکۆی ئازادیخوازی و بەربەرەکانی لەگەڵ پاوانخوازێتی پاشایەتی بوون ]سرداری نیا، ١٣٦٣،ل ١٥-١٧[. دیارە تەورێز بە دوو هۆکار گرینگایەتی هەبوو، یەکەم ئەوەکە: پێتەختی دووهەمی ئێران لە سەردەمی قاجارەکان دا بوو، بەجۆرێ کە جێگرەوەی شای ئێران هەتا ئەو کاتەی دەبوو بە پاشای ئێران لە تەورێز حکوومەتی دەکرد و دووهەم ئەوەکە: تەورێز ناوەند و مەکۆی داگەرانی هزری شۆرشگێرانە و ئازادیخوازی بوو کە لەرێگای سەن پێتێرز بورگەوە دەگەیشتە رووسیا و لەوێش را دادەگەرایە ئێران]کسروی،١٣٦٣، ٦٧٨،٦٧٧[
کۆر و کۆمەڵەکانی کورد لە باکوور:
تا بەر لە بریار نامەی سایکس-پیکۆ، کوردستانی باکور، باشور و رۆژئاوا ژێرمەجمووعەی ئیمپراتووری عوسمانی بوون، بۆیەش هەرجۆرە ئاڵوگۆریەک لەو ئیمپراتوریەدا کاردانەوەی لەسەر کورد دادەنا و بەهۆی دراوسێتی عوسمانی لەگەڵ ئورووپا بیر و ئەندێشەی رۆژئاوایی لەئورووپاوە هەرکە گەیشتبا عووسمانی بێ‌گومان دەگەیشت کوردانی ئەو پارچەیەش و لەوێشرا دەگەیشتە رۆژهەلات، بۆیە دەکرێ بگوترێت کە لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدە و سەرەتاکانی سەدەی بیستەما، لەگەڵ سەرهەڵدانی چینێکی ناونجی و مام ناوەندی خوێندەوار کە پێ گەیشتووی قوتابخانە و دەرسی مۆدێرن و بەڕۆژ بوون لەباکوری کوردستان، هاموو شوی کوردانی ئیمپراتووری عومسانی بۆ رۆژئاوای پەرەئەستاندو و پێشکەوتووی بەهرەمەند لەزانستی مۆدێرن و ریکخراوەی مۆدێرن و راگوێستنی هزر و ئەندێشەی مۆدێرن و سەردەمیانە لەلایەن ئەوانەوە بۆ ئەو بەشە لە کوردستان، کۆر و کۆمەڵە کوردێکان لە باکوور سەرهەڵدەدەن، ئەو رەوتە دەبیتە هۆی ئەوەکە باکوور لە تەنیشت تەورێز، دەبیتە شارێی گەیشتن و داگەرانی هزر و بیری رۆژئاوایی و پێشکەوتوو بۆ رۆژهەڵات. دیارە گەورەرتین ئاڵوگۆری ئەو رەوتە پێکهاتن و سەرهەڵدانی فۆرماسیونی سیاسی- کۆمەڵایەتی نوێیە کە دەبێتە جێگرەوەی فۆرماسیونی عەشەیرەیی و نەریتی بۆ وەدەست هێنانی مافی کورد و دیاری کردنی مافی چارەنووسی کورد]کۆچێرا،٢٠٠٣، ل ٢٨[. لێرەدا وەک نموونە ئاماژە بە دوو حەول و کۆشش لە باکووری کوردستان دەکرێت.
ئەلف: جەمعییەتی تەعاون(تەعالی) و تەرەقی کورد:
ساڵی ١٩٠٨ جەمعییەتی تەعاون(تەعالی) و تەرەقی کورد لەلایەن رۆشەنبیرانی کورد لە باکوور دادەمەزرێت، بەبۆچوونی کریس کۆچێرا ئەو کۆمەڵە کوردیە ئامانجی نوێخوازانە و رێفۆرمیستانەی هەبوە]هەمان،ل٢٨[، دیارە مەبەست لە نوێخوازی دەشێت ئاماژەیەک بێت هەم بە نوێخوازی لە فۆرماسیونی رواڵەتی و هەمیش فۆرماسیونی زەینی دا، واتە کەڵک وەرگرتن لە فۆرماسیونی نوێی گونجاو لەگەڵ ئاڵوگۆرێ کۆمەڵایەتێکانی کۆمەڵگای باکوور کە هاوکات بوو لەگەڵ پەرەی شارنشینی و سەرهەڵدانی چێنی ناونجی و مام ناوەندی و لاواز بوونی هێژمۆنی خێڵایەتی و عەشیرەیی، هەمیش بەمانای کەڵک وەرگرتن لە مێتۆدی نوێ، بەشیوەی حەول بۆ پێگەیاندنی تاک و کۆمەڵگای ئاگا و خاوەن هزر و بیری تازە، واتە رەخساندنی بەستێن بۆ سەرهەڵدانی سووژەیەکی سەربەخۆ و خۆبنیادنەری ئاگا و خاوەن جیهان بینی. رێفۆرمیستانەش دەشێ بە مانای روو لە کۆمەڵگا خەبات کردن بۆ ساز کردنی ئاڵوگۆری هەنگاو بەهەنگاو هاوکات لەگەڵ پێگەیشتنی تاک و کۆمەڵگای ژیر و وریا بێت لەجیات ئەوەکە لەغیابی تاک و کۆمەڵگای ئاگا و پێگەیشتوو بەگەژ دەسەڵاتا رۆبێن. پیکهێنەرانی ئەو جەمعییەتە رۆژنامەیەکیشیان وەک ئۆرگانی خۆیان دەکردوە و ئەوەش دەشی بەرهەمی ئەو ئاڵوگۆریانە بێت کە بەرهەمی ئاڵوگۆری لەناو بەستێنی سیاسی عوسمانی‌دا رووی داوە، ئاڵوۆگری گەلێکی وەک پەرەی هزری مەشرووتییەت لەناو دەسەڵاتی عوسمانی‌دا، پەرەی زانست و هزری مۆدێرن بە هۆی پەرەی خوێندنگای و خوێندنی مۆدیرن، پەرەی سیستم و ئیمکاناتی چاپ و بڵاو کردنەوەی کتێب و بڵاڤۆکی کوردی.
ب: خۆیی بوون:
جەلادەت بەدرخان کە لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدە لەدایک بوو وە لە دەیەی بیستی سەدەی نۆزدە لەوڵاتی ئاڵمانیا یاسای خوێندوە، دیارە ژیان لە ئورووپا و دیتنی پێشکەوتەکانی رۆژئاوایی کاری کردۆتە سەر جەلادەت بەدرخان و لەپاش گەرانەوە بۆ دەمشق بوو بەیەکێک لەدامەزرێنەرانی رێکخراوەی خۆیی بوون ، دیارە خۆیی بون رێکخراوەیەکی سیاسی و رۆشەن بیری بوە ]نەک حیزبێکی سیاسی[ بە مەبەستی پەرەی هزر و ئەندێشەی ناسیونالیستی، لەراستی‌دا دەشێ بگوترێت کە جەلادەت بەدرخان لەباری فۆرم و پێکهاتەوە لەژێر کارتێکەری کردار و کردوەی پێش‌کەوتوانی فراماسۆنێرێکان بوە و دووهەم ئەوەکە ئەو باش ئاگاداری مێژووی ئاڵوگۆرێکانی رۆژئاوا بوە و باش تێگەیشتوە کە لەغیابی هەرجۆرە ئاڵوگۆریکی کۆمەڵایەتی و پەرەی عەقڵانییەت و هزری بەرۆژ لەناو تاک و کۆمەڵگای کوردی‌دا ]هەر ئەو رەوتەی لە رۆژئاوا بەرهەم هێنی پێگەیشتووی و پێشکەوتی کۆمەڵگاکان بوە[، پێشکەوت و وەدەست هینانی مافی سیاسی کورد مەحاڵە، بۆیەش لەپاش خۆیی بوون لە کۆتاییەکانی دەیەی بیستی سەدەی بیستەم، دەستی کرد بە بڵاو کردنەوەی گۆڤاری هاوار لە سەرەتاکانی دەیەی سی سەدەی بیستەمدا و لەپاشان گۆڤاری رۆناهی لە دەیەی چلی سەدەی بیستەم دا]رۆحانی،١٣٧١،ج٣،ل٥٢٨[
باشوور:
لێک بڵاو بوونی ئیمپراتووری عووسمانی و دابەش بوونی خاکی ئەو وڵاتە لەنێوان دوو گەورە زلهێزی جیهانی بریتانیا و فەرانسا و پێکهاتنی وڵاتی عێراق و سووریاو...هتد لەپاش کۆتایی شەری یەکەمی جیهانی، بوونە هۆی پارچە بوونی جاریکی تری بەشێکی کوردستان، بەجۆرێ کە بەشیک لە جوغرافیای کوردستانی سەر بە ئیمپراتووری عووسمانی لەپاش پێکهاتنی ژێئۆپۆلەتیکێک بەناوی عێراق خرایە سەر ئەو وڵاتە و بەپێی پلانی سایکس-پیکۆ بۆ فۆرمادان بە رۆژهەڵاتێکی ناوینی نوێ.
ئەگەرچی لەبریارنامەی سێڤێردا دابین کردنی مافی کورد لەبەر چاو گیرابوو، بەڵام لە بریارنامەی لۆزان دا هەموو هیوا و ئاواتی ناسیونالیستە کوردەکان لەناو چوو]هاوار،٢٠٠٦،ل٢٠٣[. بەرە بەرە لەپاش سەقامگرتووتر بوونی دەسەڵاتی ساوای پاشایەتی لە عێراق و پشتگوێ خستنی خواست و مافەکانی گەلی کورد لەباشوور کە ئەو کاتی بەشێک لە ئیمپراتووری عووسامنیش بوون خەباتیان بۆ کردبوو، خەبات بەدژ دەسەڵاتی پاوانخواز کە پشتیوانی نیزامی و سیاسی بریتانیای لەگەڵدا بوو درێژەی کێشایەوە، دیارە بەشیک لەو خەباتە رووبەروو بوونەوەی نیزامی بوو و بەشیک هەر وەک باکوور بەشیوەی پیکهێنانی کۆر و کۆمەڵە رۆشەنبیرایکان و حەول بۆ بنیادنانی تاک و کۆمەڵگایەکی ئاگا و وریا و خاوەن لۆژیک و جیهان بینی بوو]کۆچیرا،هەمان،ل١٧٧-١٧٩[، واتە حەول بۆ بنیادنانی تاک وەک سووژەیەکی سەربەخۆ و خۆبنیادنەری خاوەن هزر و جیهان بینی بۆ رووبەروو بوونەوە لەگەڵ هێژمۆنی شووناسی عێراقێکی پێکهاتوو لەسەر ئەساس و شووناسی عەرەبی وەک سووژە کە حەولی ئۆبژە کردنی کورد و بەرهمێنانی کوردیکی سترۆکتۆرالی دەدا. لەو کۆر و کۆمەڵانی کە لەباشوور سەریان هەڵداوە بۆ ئەو مەبەستە دەکرێ وەک نموونە ئاماژە بەمانە بکرێت:
ئەلف: برایەتی
ئەو کۆمەڵەیە ساڵی ١٩٣٧ لەلایەن شێخ لەتیفی کوری شێخ مەحموود لەسەر شێوازی کۆر و کۆمەڵە کوردێکانی باکووری کوردستان و ئەستانبوڵ دامەزراوە، شێخ لەتیف حەولی داوە چینی مام ناوەندی شار و رووناکبیرانی کورد لە سلێمانی کە ئەو دەم وەک پێتەختی هزری و رۆشەنبیری باشوور سەیری دەکرا کۆبکاتەوە.
ب: رێکخراوی دارکەر:
ئەگەر کۆمەڵی برایەتی تایبەتی پیاو ماقوڵان و گەورەکانی کورد بوو، ئەوا دارکەر جێی لاوانی رێفۆرمخواز بوو، دارکەر لە کۆگشتیەک لە گەنجانی ناسیونالیست و خوێندەواری لەخۆ گرت بوو کە خواستیان سەربەخۆیی هەموو کوردستان بوو] کۆچێرا، هەمان، ل ١٧٧،١٧٨[.
پ: هیوا:
ساڵی ١٩٤١ بەشێکی زۆر لە کۆمەڵ و رێکخراوە کوردێکانی باشور لە کۆنفرانسێکدا هەموویان لە رێکخراوەیەکدا بەناوی هیوا یەک دەگرنەوە، بەجۆرێ کە ئەو رێکخراوەتازەیە هەموو تێکۆشەرە ناسیونالیستە کوردەکان لێک کۆدەکاتەوە، بەجۆرێ کە لە هەموو چین و توێژەکانی ناو کۆمەڵگای لەگەڵ دا بوە، کۆمەڵی هیوا رۆڵێکی گرینگ هەبوە لە دامەزراندنی کۆمەڵەی ژ-کاف لە مەهاباد] کۆچێرا، هەمان، ل ١٧٨،١٧٩].
ئاڵوگۆرێکانی ئێران و کۆمەڵەی ژ- کاف:
لەهەر کۆمەڵگایەک روانگەی حکوومەت و فۆرماسیونی سیاسی ئەو کۆمەلگایە دەورێکی گرینگیان هەیە لە کردەوە و دژکردەوەکانی ناو کۆمەلگا بەرامبەر بە دەسەڵات، بۆ وێنە تا سەردەمی قاجار بە هۆی ئەوەکە رۆژهەڵات ئەگەرچی بەشیک بوە لە ژێئۆپۆلەتیکی ئیمپراتوری ئێران بەڵام زۆربەی کات لەلایەن حاکم و بنەماڵە خۆجێیەکانەوە کە شەرعییەتی ناوەندیشیان لەگەڵدا بوە بەرێوە چوە، لەوەها دۆخێک دا جۆری رووبەروو بوونەوەکان لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەندی ئامانج و ئاراستەی تایبەتی خۆی هەبوە. بەڵام لەپاش دەرکەوتنی بنەماڵەی پالەوی و گۆرانی سیستمی سیاسی و جۆری حوکمرانی لەژێر کارتێکەری ئایدۆلۆژیکی جیاواز، جۆری رووبەروو بوونەوە و ئامانجی رووبەروو بوونەوە لەگەڵ دەسەڵات ئاڵوگۆری بەسەردا دێت[بشیریە،١٣٨٦،ل ٦٦١-٦٧٢].
دەرکەوتنی رەزاشا لە ئاسۆی سیاسی ئێران بوو بە هۆی ئالوگۆری گەورە لە ئاستی سیاسی، کۆمەڵایەتی و کلتووری لە ئێران و دەکرێ بەجۆرێ لە جۆرەکان بگوترێت کە ئێرانی مۆدێرن بە دەرکەوتنی رەزاشاوە دەرکەوت، دیارە مەبەست لێرە لە مۆدێرن نەک بە مانای گەشەی دیمۆکراسی کە بە مانای دەرکەوتنی دەوڵەتی مووتڵەقە لە ئاستی سیاسی، بۆرۆکراسی و ئیدارەی مۆدێرن، سیستمی فێرکاری و بارهێنانی مۆدێرن و سیستمی ئابووری دابڕاو لە سیستمی نەریتیە، بەکورتی دەشی بگوترێت کە گرینگ ترین و بنەرەتی ترین تایبەت مەندی سەردەمی رەزاشا دەوڵەت سازکردن بوو، چوون تا بەر لە رەزاشا ئەوەی لەئێران وەک سیستمی سیاسی بوونی هەبوو، حکوومەتی عەشیرەیی بوو، بەڵام رەزاشا بۆ یەکەم جار دەوڵەتێکی ناوەندی بەهێز و سانترالیستی لەئێران پێک هێنا]آبراهامیان،هەمان ،ل١٢٨،١٢٩[.
رەزاشا بنەما و ئەساسی دەوڵەتەکەی لەسەر دوو شت دانا، یەکەم ئەرتەش و هێزیکی نیزامی بەهێز( ئەو سەرتا بەلێنی دا بە ئینگلیسێکان کە هێزیکی نیزامی بەهێز دابمەزرێنیت بۆ پێشگرتن لە هێژمۆنی و دزە بلشوویکەکان، بەڵام مەبەستی سەرەکی ئەو لە پێک هێنانی هێزێکی نیزامی گەورە و بەهێز زال بوون بەسەر نەیرانی ناوخۆیی دا و پەرەی دەسەڵاتی ناوخۆیی بوو کە لەلایەن خان و سەرۆک عەشیرەتەکانەوە هەرەشەی لێ دەکرا)، دووهەم بوروکراسیکی نوێ و سانترالیستی بۆ پەرەی هیژمۆنی و دەسەڵاتی خۆی]آبراهامیان، هەمان، ل١٣٠[، رەزاشا بەڵام لە باری هزر و ئەندێشەوە زۆرتر لەژێر کارتێکەری رووناکبیرانی ئێرانی نیشتەجێی ئاڵمان بوو کە زۆرتر پەرە پێدەری هزر و ئەندێشەی پان ئێرانستی بوون کە حەولیان دەدا بۆ پێک هێنانی ئێرانێکی بەهێز و یەکگرتوو، بۆ ئەو مەبەستەش حەولی یەک دەست کردنی زمان، بەرگ، کلتوور و بەگشتی کۆمەڵگای دا و ئەوەش هۆکار و سەرەتایەک بوو بۆ مووستەحیل کردنی کەمینەکان لە کلتور و زمانی زۆرینەدا]آبراهامیان، هەمان، ل١٥٨،١٥٩[. رەزاشا بە لەناو بردنی گەورە سەرۆک عەشیرەت و خاوەن زەوێکان، بەرێوە بردنی سیستمی جێگیرکردنی عەشیرە ئاژەڵدارەکان، پەرەی سیستمی بوروکراسی و ئابووری نوێ و مۆدێرن کە هێژمۆنی بازاری نەریتی کردبوە ئامانج، پەرەی سیستمی فێرکاری و دامەزراندنی ئیدارەی ئەوقاف هێز و دەسەڵاتی چین و توێژە نەریتیکان و ئاخووندەکانی کەم کردوە و بەم شیوەیە بەرهەم هێنی ئاڵوگۆری کۆمەڵایەتی بوو کە ئاکامەکەی پەرەی شارنشینی، دەرکەوتنی چینی مام ناوەندی و خوێندەواری نوێ بوو لە ئێران بەگشتی و لە کوردستان بە عام] آبراهامیان، هەمان، ل ١٧٠-١٧٤[، ئەو رەوتەی رەزاشا کە هاوکات بوو لەگەڵ پەرە وهێژمۆنی بەربڵاوی دەسەڵاتەکەی و لەهەمان کاتیشا گەیشتنی هزر و فکری ئازادیخوازی بۆ ناوخۆی ئێران بە هۆی رووناکبیرانەوە بەگشتی و بەتایبەتیش بۆ مەهاباد هەم لە تەورێز را و هەمیش لەباشور را لەپاش شۆرشی سمکۆ کە کۆتا شۆرشی مۆدیلی عەشیرەیی بوو، بوو بە هۆی گواستنەوەی ناوەندی شۆرش لە عەشیرەتەوە بۆ شار و لە سەرۆک عەشیرەتەکانەوە بۆ خوێندەوارانی ناو شار، هەر ئەو ئاڵوگۆریانەش بەستێنیان رەخساند بۆ سەرهەڵدانی کۆمەڵەی ژ- کاف لە مەهاباد.
هەلبەت جێگای ئاماژەیە کە بەر لەکۆمەڵەی ژ-کاف مەڵبەندێک بۆ بڵاو کردنەوەی هزری ناسیونالیستی لە رۆژهەڵات دامەزرابوو، لە سەرەتاکانی ساڵی ١٩١٣ دا عەبدولرەزاق لە شاری خۆی(یەکێک لەشارە کوردەکانی پارێزگای ورمێ)، کۆمەڵەیەکی رۆشەنگەری کوردی دامەزراند و بریاریشی دا کە رۆژنامەیەک، چاپخانەیەک و قوتابخانەیەکی بۆ پەرەی ناسیونالیزمی کوردی دابمەزرێنێت، بۆ ئەو مەبەستەش عەبدولرەزاق رووی لە قۆنسولخانەی رووسیا کرد، عەبدولرەزاق بەرنامە و گەڵاڵەیەکی تۆکمەی هەبوو بۆ پەرەپێدانی رۆشەنبیری کوردی و ناردنی لاوانی کورد بۆ رووسیا بە مەبەستی خوێندن، بەڵام ئەو رەوتە نەتوانی ببێتە بزاڤێکی سەراسەری و نە توانی درێژە پەیدا بکات[جەلیلی، جەلیل، م.س.لازاریف،م.ا.حەسرەتیان، شاکرۆ محۆیان، ئۆلگاجیگالینا:٢٠١٣، ل ١٢٢،١٢٣].
کۆمەڵەی ژ- کاف:
بێ گومان مەبەستی ئەو دێرانە ئاوردانەوەی مێژویی نیە لە کۆمەڵەی ژ- کاف، بەڵکە باس کردن لە چیەتی کۆمەڵەی ژ- کاف و ئەرک و کردەوەی سەرەکی ئەو کۆمەڵەیەیە کە بەداخەوە ئاوری لێ نەدراوەتەوە.
کۆمەڵەی ژ- کاف لە سەردەمێک دا دێتە دامەزراندن کە رۆژهەڵاتی ناوینێکی نوێ هاتۆتە ئاراوە و کورد لەناو چوار ژێئۆپۆلەتیکی بیگانەدا دابەش کراوە و هەر کام لەو ژێئۆپۆلەتیکانەش بەهەموو هێزەوە حەولی بەرهەم هێنانی کوردیکی سترۆکتۆرال دەدەن لەچوارچێوەی شووناسی خۆیان دا، لە تورکیادا لەچوراچێوەی پان تورکیسم، لە ئێران لە چوراچێوەی پان ئێرانیسم و لەعێراق لەچوارچیوەی پان عەرەبیسم دا، ئەوە لەکاتێک دایە کە هەر کام لەو ژێئۆپۆلەتیکانە رەوتی نوژەن بوونەوە و مۆدێرنیزاسیونیان دەست پێ کردوە بەکەڵک وەگرتن و رەچاو کردنی پارادایمی مۆدێلی پاوانخوازانەی نۆژەن بوونەوە کە بریتیە لە رەوتێکی لە سەرێ را بۆ خوارێ و بەکەڵک وەگرتن لە شووناسی زۆرینەی هێژمۆن و زاڵ و حەول بۆ سڕینەوە و مووستەحیل کردنی کەمینە لەناو زۆرینەدا بە کەڵک وەرگرتن لە زۆر و دەسەڵاتی حکوومی، لەوەها دۆخێک دا کە رواڵەتی کۆمەڵگا ئاڵوگۆری بەسەردا دێت لە ئێران، ئاساییە کە فۆرماسیون، ئامانج و هزری رووبەروو بوونەوەش لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەندی ئاڵوگۆری بەسەردا دێت و کۆمەڵەی ژ- کاف بەرهەمی ئەو ئاڵوگۆرێیە.
ئەوەی جێگای سرنج و ئاماژەیە ئەوەیە کە بەشی هەرە زۆری ئەو کەسانەی کە باسیان لە کۆمەلەی ژ- کاف کردوە، ئاماژە بەوە دەکەن کە پێک هێنەران رووناک بیر و چینی مامناوەندی شاری بوون[گەوهەری،٢٠٠٤،ل٩،١٠]. چینی مام ناوەندی شاری و رووناک بیر بێ گومان پێناسەیەکی باش دەخاتە بەردەم توێژەر تا بتوانێت خوێندنەوەیەکی لۆژیکی لە چیەتی کۆمەڵەی ژ- کاف بخاتە روو، هەرچەند گومان لەوەدانیە کە جیاوازیش هەیە لەنێوان چینی مام ناوەندی رۆژئاوایی و چینی مام ناوەندی ئەو سەردەمی کوردستان، بەڵام مێتۆدی و شیوەی بەربەرەکانی و ئامانجی بەربەرەکانێکانیان دەتوانێت وێک چوونی هەبێت و بەو پێیەش دەشی بگوترێت کە بە پێی پێگەی چینایەتی و کۆمەڵایەتی پێکهێنەرانی کۆمەڵەی ژ- کاف، ئەوان ناسیونالیست و دێموکرات بوون[,1963,Lipsetل 31 [(لەبەندی هەشتی مەرامنامەی کۆمەڵەدا هاتوە کە مەسەلەی کۆمەلە دێموکراتییەو لەم پێناوەش دا بۆخۆشی ژیانی بەشەر کۆشش دەکات)[گەوهەری، هەمان، ل٤٦]. ئەوان بۆ ئەو مەبەستە روو لەدەسەڵات شەریان نەکردوە بەڵکە ئامنجیان رەخساندنی بەستێنی هزری و کۆمەڵایەتی بوە بۆ سەر هەڵدانی تاکێکی وریا، هوشیار و سووژەیەکی کوردی بۆ بەربەرەکانی و پێش گرتن بە تواندەوەی کورد وەک بوونێک لەناو شووناسی فارسی دا کە لە قالبی هزری پان ئێرانیستی بەسەر کۆمەڵگادا هێژمۆن کرابوو. واتە ژ- کاف خەباتیکی روو لە کۆمەلگا بوو کە بەهیچ شێوەیەک ئامانجی بەدەستەوە گرتنی دەسەڵات یان دەست راگەیشتن بەدەسەڵات نەبوو، بەڵکە دژکردوەیەکی سۆبژیکتویستانە بوو بۆ پێش گرتن و بەربەرەکانی لەگەڵ ئۆبژە سازی و بەرهەم هێنانی کوردێکی سترۆکتوراڵ لەلایەن دەسەڵاتی ناوەندێوە.
بە لەبەر چاو گرتنی ئەوەیکە کۆمەڵە ریکخراوەیەکی نهێنی بوە و ئەندامانیش لەناو کۆمەڵەدا هەموویان یەکتریان نەناسیوە و سوێندخوراوە بۆ برایەتی و پاراستنی نهێنیکانی کۆمەڵە، بێ گومان کۆمەلە هەم بەو پێیەی کە دەستی کۆمەڵەی هیوا پێوە دیارە و هەم بەو پێیەی کە رووناک بیرانی کوردی مەهاباد لەگەڵ ناوەندەکانی رووناک بیری لە تەورێز زۆر لەوە دەچیت پێوەندیان هەبووبێت، کارتێکەری ئەوێ و ناوەندی غەیبی تەورێزیشی بەسەرەوە دیارە، بەڵام ئەوە بەو مانایە نیە کە کۆمەڵەی ژ- کاف و کۆر و کۆمەڵەکانی تری کوردی پێوەندی سترۆکتوریان لەگەڵ فراماسۆنێکانی تورک لە ئیستانبوڵ و ناوەندەکانی غەیبی یان فەرامۆشخانە لە ئێران هەبوە، بەڵکە زۆرتر کارتێکەری رواڵەتی وانیان بەسەروە دایارە بۆ مەبەستی نەتەوەیی و پەرەی ناسیونالیسمی کوردی بەهۆی بوون لەژێر دەسەڵاتی دیکتاتۆرییەتێکی نیزامی وەک رەزا خان دا و زەروورەتی نهێنی کاری و رەخساندنی بەستێنی زەینی و عەینی بۆ بەرهەم هاتنی تاکی کوردی وریا و ئاگا و پێش گرتن لە توانەوەی کورد، چ لە رۆژهەڵات و چ لە پارچەکانی تر.
سەرچاوەکان:
١_ جەلیلی، جەلیل، م.س.لازاریف،م.ا.حەسرەتیان، شاکرۆ محۆیان، ئۆلگاجیگالینا: شۆرشەکانی کورد لەسەردەمی نوێدا، بەهادین جەلال مستەفا،هەولێر،چاپخانەی رۆژهەڵات، ٢٠١٣.
٢_ روحانی، مردوخ: تاریخ مشاهیر کرد، ج٣، تهران، انتشارات سروش، ١٣٧١.
٣_ کۆچێرا، کریس: کورد لە سەدەی نۆزدە و بیستەمدا، حەمە کەریم عارف،هەولێر، کتێبخانەی ئاوێر، ٢٠٠٣.
٤_ گەوهەری، حامید: کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان، هەولێر، ئاراس، ٢٠٠٤.
٥_ هاوار،محەمەد رەسول: کوردو باکوری کوردستان لە دوای شەری یەکەمی جیهانییەو هەتا دوای شۆرشی شێخ سەعیدی پیران، بەرگی دووهەم، سلێمانی، ناوەندی چاپەمەنی و راگەیاندنی خاک، ٢٠٠٦.
٦_ آبرهامیان، یرواند: تاریخ ایران مدرن، محمد ابراهیم فتاحی، تهران، نشر نی، چاپ جهارم ١٣٨٩
٧_ استید، کریستوفر: فلسفە در مسیحیت باستان،قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ١٣٨٠
٨_ بشیریە، حسین: عقل در سیاست، تهران، نشر نگاە معاصر، چاپ دوم، ١٣٨٦
٩_ سرداری نیا، صمد: نقش مرکز غیبی تبریز در انقلاب مشروطیت ایران، تلاش، چاپ اول ١٣٦٣
١٠_ سلیمانی، معصومە: تبارشناسی اومانیسم، روزنامە ایران، ش ٢٨١٣، ١٣٨٠
١١_ صانعی دربیدی،منوچهر: فلسفە دکارت، تهران، الدی، ١٣٧٦
١٢_ کسری، احمد: تاریخ مشروطه ایران، جلد ١، تهران، امیرکبیر، ١٣٦٣
١٣_ میلز، سارا: فوکو، داریوش نوری، تهران، نشر مرکز، ١٣٨٩.
14_ Eugen Lennhof, oskar posner, Dieter A.Binder: Internationales Freimaurer Lexikon. 5. Auflage. Herbig Verlag, 2006.
15_ Lipset, Seymour Martin, political Man: The Social Bases of politics(Garden City, New Yourk: Doubleday, Anchor Books, 1963.
سەرچاوە: http://www.raman-media.net/pdf/1556960134_r19.pdf
