ڕه‌چه‌ڵه‌كناسی ئاڵوگۆڕی سیاسی له‌ ئێران

 (ئاڵوگۆڕ له‌ ئێران ڕێفۆرم یا شۆڕش)

شاهۆ حوسینی

پێشه‌كی:

حاكمبوونی ده‌سه‌ڵاتێكی دیكتاتۆر و پاوانخواز له‌ ئێران، وڵاته‌كه‌ی له‌ به‌رده‌م ناڕه‌زایه‌تی، كارابوونی قه‌ڵشی كۆمه‌ڵایه‌تی، ئابووری و سیاسی، داناوه‌ و هه‌ر ئه‌و دیاردانه‌ به‌ستێن و بنه‌مای ئاڵوگۆڕن له‌ ئێران. واته‌ به‌هۆی شوناسی دیكتاتۆری حكوومه‌ت له‌ ئێران، هه‌بوونی كێشه‌، ته‌نگژه‌ و پێویستیی ئاڵوگۆڕ، به‌شێك له‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌ گه‌وهه‌رییه‌كانی ئه‌و حكوومه‌ته‌ن.

بێگومان شێوازی ئاڵوگۆڕ له‌ هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا له‌ژێر كارتێكه‌ری كولتووری سیاسیدایه‌، واته‌ شێوازه‌كانی ئاڵوگۆڕی به‌رهه‌می كولتووری سیاسیی حاكم به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دایه‌. كولتووری سیاسی به‌گشتی له‌سه‌ر بنه‌مای سێ توخم به‌رهه‌م دێت:

ئەلف- به‌های سیاسی، به‌ مانای ئه‌و نۆرمانه‌ی ئامانجی ڕێكخستنی سیاسی و كرده‌وه‌ی نیزامی سیاسیین.

ب- ئاراسته‌ی سیاسی، به‌ مانای لایه‌نگری و ئاراسته‌ی كرده‌وه‌ی سیاسیی تاكه‌كان ڕوو له‌ پرۆسه‌یه‌كی سیاسی.

ج- كرده‌وه‌ی سیاسی، به‌ مانای شێوازی هێنانه‌ رواڵه‌تی به‌ها و ئاراسته‌ سیاسییه‌كان له‌لایه‌ن تاكه‌كانه‌وه‌.

گرنگیی شرۆڤه‌ی كولتووری سیاسی هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك له‌وه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت كه‌ دیاریكه‌ر و فۆرمده‌ره‌ به‌ كرده‌وه‌ و ئه‌كتی سیاسیی تاكه‌كان و كۆمه‌ڵگه‌یه‌، واته‌ كولتووری سیاسی ئاراسته‌ و شوێنی كرده‌وه‌ی سیاسیی تاك و كۆمه‌ڵگه‌ دیاری ده‌كات و به‌ شرۆڤه‌ی كولتووری سیاسی، ده‌شێ ئاراسته‌ و مه‌به‌ستی كرده‌وه‌ی سیاسی تاك و كۆمه‌ڵگه‌ به‌شێوه‌یه‌كی ڕێژه‌یی دیاری بكرێت.

بێگومان گرنگیی كولتووری سیاسی ته‌نیا له‌ دیاریكردنی ئاست و شێوه‌ی شوێندانانی له‌سه‌ر كرده‌وه‌ و ئاراسته‌ی كرده‌وه‌ی سیاسیی تاك و كۆمه‌ڵگه‌ به‌ ته‌نیا نییه‌، به‌ڵكو كولتووری سیاسی نیشانده‌ری ڕێژه‌ و چۆنیه‌تیی ڕوانین و بیركردنه‌وه‌ی تاك و كۆمه‌ڵگه‌ له‌مه‌ڕ حاكمییه‌ته‌، واته‌ ده‌رخه‌ری ڕوانگه‌ی تاك و كۆمه‌ڵگه‌ له‌مه‌ڕ جۆر و شێوازی كاركردنی ده‌سه‌ڵاته‌ .  

كولتووری سیاسی:

ئه‌و به‌شه‌ له‌ كولتووری هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كه‌ كه‌ تیشك‌ ده‌خاته‌ سه‌ر كایه‌ی ده‌سه‌ڵات له‌ناو هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا، راستییه‌كه‌ی چه‌مكی كولتووری سیاسی له‌خۆگری ئه‌و ڕه‌هه‌نده‌ له‌ كولتووری كۆمه‌ڵگه‌یه‌ كه‌ ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ چه‌مكه‌كانی سیاسی له‌ پێوه‌ندیدایه‌، واته‌ كولتووری سیاسی له‌خۆگری ڕه‌هه‌نده‌كانی سیاسی كولتووره‌. بێگومان سه‌رهه‌ڵدان و په‌ره‌ی هه‌ر گوتارێكی سیاسی له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌دا، پێوه‌ندی ڕاسته‌وخۆی له‌گه‌ڵ كولتووری سیاسیی كۆمه‌ڵگه‌ هه‌یه‌.

راستییه‌كه‌ی كولتووری سیاسی پێوه‌ندی نێوان هه‌ڵسوكه‌وتی تاك و كۆمه‌ڵگه‌ و به‌رده‌وامی كرده‌وه‌ی رژێمی سیاسییه‌. ئه‌گه‌رچی بۆچوونگه‌لی جواروجۆر و جیاواز له‌مه‌ر كولتووری سیاسی هاتوونه‌ته‌ ئاراوه‌، به‌ڵام كاكڵه‌ و بنه‌ڕه‌تی هه‌موو بۆچوونه‌كان باسی پێوه‌ندی نێوان كارتێكه‌ری دوولایه‌نه‌ی كولتووری تاك و كولتووری حكوومین كه‌ ئاكامی وێكهه‌ڵكردنی ئه‌و كولتوورانه‌ سیاسییه‌ و كار ده‌كاته‌ سه‌ر سیستمی سیاسی.

به‌ كورتی، ده‌شێ بگوترێ كولتووری سیاسی به‌ كۆگشتییه‌ك له‌ روانگه‌، باوه‌ڕ و هه‌ستی زۆرینه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ به‌رانبه‌ر به‌ سیاسه‌ت، حكوومه‌ت و ده‌سه‌ڵات ده‌گوترێت. واته‌ بنه‌مای هزری و ڕوانگه‌یی تاك و كۆمه‌ڵگه‌ له‌مه‌ڕ كرده‌وه‌ی سیستمی سیاسیی حاكم به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دا.

كولتووری سیاسی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك هه‌ڵقوڵاوی تێگه‌یشتنی زه‌ینی تاك له‌ ڕه‌هه‌نده‌ سیاسییه‌كانی به‌رهه‌می مێژووی سیاسی، كۆمه‌ڵایه‌تی و ئه‌زموونه‌كانی ڕابردووی كۆمه‌ڵگه‌یه‌.

كولتووری سیاسی و ئاڵوگۆڕی سیاسییه‌كان:

خاوه‌ن بۆچوونه‌كان له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن كه‌ كولتووری سیاسی به‌ستێن و بنه‌مای هه‌موو پێكهاته‌ و فۆرماسیۆنه‌ سیاسییه‌كانه‌، به‌ جۆرێك پێوندی نێوان كولتووری سیاسی و فۆرماسیۆنه‌ سیاسییه‌كان، نالوێ لێك‌ جیا بكرێنه‌وه‌. بۆیه‌ هه‌ر پێكهاته‌یه‌كی سیاسی بۆ به‌رده‌وامی و مانه‌وه‌ی خۆی، پێویستی به‌ په‌ره‌دان به‌ كولتوورێكی سیاسی هه‌یه‌ و هه‌ر ئه‌و كولتووره‌ی له‌لایه‌ن سیستمی سیاسیشه‌وه‌ به‌رهه‌م دێت وه‌ك تێز له‌ هه‌ناوی خۆیدا بواری به‌رهه‌مهاتن بۆ كولتوورێكی سیاسیی ڕه‌خنه‌گر (له‌ كۆمه‌ڵگه‌ دیموكراتییه‌كان) و كولتوورێكی سیاسیی دژبه‌ر (له‌ كۆمه‌ڵگه‌ دیكتاتۆره‌كان) وه‌ك ئانتی تێز ده‌ڕه‌خسێنن. به‌ واتایه‌كی تر، هه‌ر جۆره‌ ئاڵوگۆڕییه‌ك له‌ سیستمی سیاسی و حكوومه‌تدا ده‌روه‌سته‌ به‌ ئاڵوگۆڕ له‌ كولتووری سیاسیدا.

راستییه‌كه‌ی پێوه‌ندیی نێوان كولتووری سیاسی و ئاڵوگۆڕی سیاسی له‌وه‌دایه‌ كه‌ كولتووری سیاسی وه‌ك به‌ستێنی تیۆری و زه‌ینی كرده‌وه‌ی سیاسی فۆرم و چوارچێوه‌ ده‌دات به‌ كرده‌ و ئاراسته‌ی كرده‌ی تاك له‌ به‌رانبه‌ر حكوومه‌تدا. حكوومه‌تێك كه‌ له‌ خزمه‌ت به‌رژه‌وه‌ندیی تاكدایه‌ و په‌ره‌ پێده‌ری كولتووری سیاسیی به‌شدارانه‌یه‌، به‌ستێنه‌كانی ئاگایی ڕاسته‌قینه‌ بۆ تاك و كۆمه‌ڵگه‌ ده‌خوڵقێنێت، ڕوانگه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ به‌ ره‌وا ده‌زانێت، كۆمه‌ڵگه‌ به‌ پێشه‌نگ ده‌ناسێت و گرنگی به‌ ره‌خنه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌دات و ئاراسته‌ی حكوومه‌ت هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ روانگه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌یه‌، ئه‌وا ئاڵوگۆڕی به‌شێوه‌ی دیموكراتی واته‌ ده‌ست به‌ ده‌ستبوونی ده‌سه‌ڵات له‌ڕێی سندووقه‌كانی ده‌نگدانه‌وه‌ روو ده‌دات.

به‌پێچه‌وانه‌وه‌ له‌و كۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا كه‌ حكوومه‌ت هه‌وڵی به‌رهه‌مهێنانی كولتوورێكی سیاسیی ملكه‌چانه‌ و گوێڕایه‌ڵ ده‌دات، كه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌وه‌ تاكی ملكه‌چ و گوێڕایه‌ڵی حكوومه‌ت به‌رهه‌م بهێنێت، حكوومه‌تێك كه‌ هیچ گرنگییه‌ك به‌ خواست و به‌رژه‌وه‌ندی گشتی كۆمه‌ڵگه‌ نادات و روانگه‌ جیاوازه‌كانی تاك به‌ فه‌رمی ناناسێت، ئاوا ئاڵوگۆڕی به‌شێوه‌ی هه‌وڵ بۆ ڕووخاندنی ده‌سه‌ڵاتی حاكم دێته‌ ئاراوه‌.

هه‌ڵبه‌ت ئه‌و هه‌وڵه‌ یان به‌شێوه‌یه‌كی ڕێفۆرمیستی هه‌وڵی وه‌لانانی ده‌سه‌ڵاتی حاكم و جێگیركردنی ده‌سه‌ڵاتێكی نوێ ده‌دات، یاخۆ به‌شیوه‌ی شۆڕش كه‌ هه‌ڵبه‌ته‌ هه‌ر كام له‌و شێوازانه‌ به‌رهه‌می دۆخ و پێشهاتی كاریگه‌رن.

ئاڵوگۆڕی سیاسی له‌ ئێران:

بێگومان هه‌ر ده‌سه‌ڵاتێكی سیاسی به‌ڕێژه‌یه‌كی زۆر به‌رهه‌می چینه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌. دیاره‌ كاتێك باس له‌ چینی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌كرێت، له‌ هه‌ناوی خۆیدا ڕوانگه‌یه‌كی هزری و مه‌عریفی و تایبه‌تمه‌ندی ئابووری له‌گه‌ڵدایه‌، واته‌ به‌ ڕێژه‌یه‌كی زۆر هه‌ر چینێكی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌خۆگری سێكوچكه‌ی پێگه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی، ڕوانگه‌یه‌كی زه‌ینی و پێگه‌یه‌كی ئابوورییه‌، وه‌ك داهات كه‌ ئه‌و له‌ چینه‌كانی تری كۆمه‌ڵگه‌ جیا ده‌كاته‌وه‌. ماركس یه‌كه‌م كه‌س بوو به‌شێوه‌ی زانستی باسی له‌ رۆڵ و نه‌قشی چینه‌كان كرد له‌ ئاڵوگۆڕێ كۆمه‌ڵایه‌تیدا.

ئه‌و به‌ دابه‌شكردنی كۆمه‌ڵگه‌ به‌ زۆرینه‌ی پڕۆلیتار و كه‌مینه‌ی بۆرژوا له‌ڕووی سێ تایبه‌تمه‌ندی پێگه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی-سیاسی، زه‌ینی و ئابووری، به‌شێوه‌یه‌كی زانستی به‌ستێن و هۆكاره‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی ئاڵوگۆڕی له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌دا شی كرده‌وه‌. واته‌ هه‌م كۆمه‌ڵناسی و هه‌م ڕه‌چه‌ڵه‌كناسی ئاڵوگۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسییه‌كانی شی كرده‌وه‌.

كۆمه‌ڵناسی سیاسی وه‌ك ڕشته‌یه‌كی زانستی كه‌ له‌ سنووری نێوان سیاسه‌ت و كۆمه‌ڵناسیدا جێی‌ گرتووه‌، باس له‌ ده‌ور و جۆری پێوه‌ندی چین و گرووپه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵات و رۆڵ و نه‌قشیان له‌ ئاڵوگۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسییه‌كان ده‌كات.

بۆ وێنه‌: ماركس به‌هۆی هه‌ژاری و چه‌وساوه‌یی چینی پرۆلیتار كه‌ به‌رهه‌مهێنی پێگه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسیی جیاواز له‌ بۆرژوایه‌ بۆ ئه‌و، له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌یه‌ كه‌ خاوه‌نی توخم و بنه‌مای شۆڕشگێڕییه‌، یان چینی بۆرژوا به‌هۆی سه‌روه‌ت و سامانی زۆر، پێگه‌ی به‌رزی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی له‌ بنچینه‌وه‌ چینێكی كۆنسێرڤات و دژه‌ شۆڕشه‌ .

هاتنه‌ سه‌ركاری ده‌سه‌ڵاتی كۆماری ئیسلامی وه‌ك ده‌سه‌ڵاتێك كه‌ به‌رهه‌می ڕێككه‌وتووی چینی مامناوه‌ندی به‌ره‌و خوار (ئاخوند) و چینی هه‌ژاری كۆمه‌ڵگه‌ بوو، هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ له‌خۆگری عه‌قڵی شۆڕشگێڕانه‌ و دژه‌ بۆرژوازی بوو، واته‌ هه‌م چینێكی هه‌ڵگری تایبه‌تمه‌ندی شۆڕشگێرانه‌ بوو، هه‌میش دژبه‌ری چینی سه‌رمایه‌دار و مامناوه‌ندی بوو. بۆیه‌ له‌گه‌ڵ هاتنه‌ سه‌ركاری له‌ ته‌نیشت پاوانخوازی ده‌سه‌ڵات، به‌شێوه‌یه‌كی به‌ربڵاوتر ده‌ستی كرد به‌ پاوانكردنی سه‌روه‌ت و سامانی چینی مامناوه‌ندی و به‌گشتی هه‌مووی خسته‌ ژێرباڵی ده‌سه‌ڵاتی خۆی و به‌ ده‌وڵه‌تی كردن.

ئه‌و ڕه‌وته‌ كه‌ حكوومه‌ت باڵی به‌سه‌ر هه‌موو ره‌هه‌نده‌كانی سیاسی، كۆمه‌ڵایه‌تی، كولتووری و ئابووریدا كێشا، له‌ ئاستی سیاسیدا به‌رهه‌مهێنی حكوومه‌تێكی دیكتاتۆری بوو، له‌ ئاستی كۆمه‌ڵایه‌تیدا سنووری چینه‌كانی تێكدا و چینی مامناوه‌ندی نیوه‌ سه‌ربه‌خۆی سه‌رده‌می حه‌مه‌ڕه‌زای په‌هله‌وه‌ له‌ناو برد، به‌ جۆرێك هه‌موو چین و توێژه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی ده‌روه‌ست به‌خۆی كرد و له‌ ئاستی ئابووریدا به‌رهه‌مهێنی ئابوورییه‌كی ده‌وڵه‌تی و ناسه‌ربه‌خۆ بوو. ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ راستییه‌كه‌ی هه‌م به‌رهه‌می عه‌قڵی شۆڕشگێڕانه‌ بوون و هه‌میش عه‌قڵی شۆڕشگێڕانه‌ی له‌ هه‌ناوی خۆیدا وه‌ك دژبه‌ر و ئانتی‌ تێز به‌رهه‌م هێنایه‌وه‌.

حكوومه‌تی كۆماری ئیسلامی به‌هۆی ئه‌وه‌ی هه‌موو ده‌رگه‌كانی سیاسه‌تی پاوان كردووه‌، سنووری چینه‌كانی شێواندووه‌، به‌ جۆرێ چینی مامناوه‌ندی كه‌ له‌خۆگری عه‌قڵێكی سیاسیی رێفۆرمخواز و دیموكراتییه‌ و له‌ ئاستی ئابووریدا به‌رهه‌مهێنی ئابوورییه‌كی پێشكه‌وتوو و سه‌ربه‌خۆ و جیا له‌ ده‌وڵه‌ته‌، له‌ناوی بردووه‌ و له‌جیاتی ئه‌و چینێكی سه‌رمایه‌داری حكوومی كه‌ نه‌ به‌رهه‌مهێنن و نه‌ خاوه‌نی فۆرمی زه‌ینی چینی مامناوه‌ندین، به‌ڵكو ڕانتخۆر و لۆمپه‌ن و له‌ خزمه‌ت ماشێنی سه‌ركوت و پاوانخوازێتی حكوومه‌تدا، به‌رهه‌م هێناوه‌.

له‌ به‌رانبه‌ر ئه‌و چینه‌ سه‌رمایه‌داره‌ حكوومییه‌، زۆرینه‌یه‌كی هه‌ژار و نه‌دار له‌سه‌ر لێواری قه‌ڵشێكی ئه‌كتیڤی سیاسیی قه‌راری گرتووه‌ كه‌ هه‌موو تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی عه‌قڵێك و كولتووریكی سیاسیی شۆڕشگێڕانه‌ی تێدایه‌.

به‌ واتایه‌كی تر، حكوومه‌تی كۆماری ئیسلامی هه‌موو به‌ستێنه‌ سیاسی، كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوورییه‌كانی رێفۆرمیستی له‌ ئێران له‌ناو بردووه‌ /لێره‌ مه‌به‌ست له‌ رێفۆرمیست ڕه‌وتێكی كۆمه‌ڵایه‌تی، هزری و سیاسیی سه‌ربه‌خۆ و جیا له‌ حكوومه‌ته‌ و به‌هیچ شێوه‌یه‌ك مه‌به‌ست رێفۆمخوازانی ناو حكوومه‌تی ئێران نییه‌/، بۆیه‌ له‌گه‌ڵ درێژه‌كێشانی ئه‌و ره‌وته‌ هه‌ر جۆره‌ ئاڵوگۆڕییه‌ك له‌ ئێران، زۆرتر له‌وه‌ ده‌چێت به‌شێوه‌ی شۆڕش بێت.
سەرچاوە: http://wishe.net/detailsWtar.aspx?NusarID=97&Jmare=1446&fbclid=IwAR2iyAAscYYrkVCmUAPtoFrBFBZFPxRH8sWxMe1xBT19riho73zSYrgft3A

پرۆبلماتیزە کردنی شەهید

شاهۆ حوسێنی

شەهید وەک بوونێکی لە زەمان و لە مەکان‌دا نەک لە دەلاقەی حزووری جەستەیی کە وەک حزووریکی مەعریفی و فۆرمیکی  لەبوونی ئامانج‌دار و ئاگا لە ناو ئێمەی کوردا غایبە، شەهید لەناو ئێمەی کوردا بە مانای غیابی فۆرمیکی جەستەیی کەسەربار لەناو جەغزی جەستەدا قەتیس ماوە و دەرناچێت و ناتوانێ فۆرمیکی سەربەخۆ لە جەستە بەخۆیەوە بگرێت، بۆیەش لەناو ئیمەی کوردا بە هۆی غیابی ئێپیستمەیەکی نەتەوەیی مۆدێرنی سوژە تەوەرە، جەستە کە نەما هێز و ‌هێژمۆنی سەیروورەتی لە فۆرمیکی تریشدا نامێنێت، ئەوە لە کاتێک‌دایە کە مرۆڤ وەک فۆرمێک لە بوونی جەستەیی لە پاش نەمانی جەستە دەتوانێ لە سەیروورەتی بوون‌دا لە فۆرمی بوونیکی تردا درێژە بە کارتێکەری و مانی بدات لە خزمەت بە بەرژەوەندی کۆمەڵگاکەی و نەتەوەکەی. بیرمەندێک لە فۆرمی ئەندێشە و فەلسەفەیەک‌دا درێژە بە مان و خزمەت دەدا، ڕێبەرێکی کاریزماتیک لە فۆرمی جۆرێک لە کردە و ئەکتی نەتەوە تەوەرەدا وەک میرات کە لەپاش خۆی بەجێی دێڵێت درێژە بە مان دەدات. بە هەمان شیوەش شەهید وەک فۆرمێک کە بەرهەم هێنی چوارچیوەیەک لە بوون بە مانای ڕوڵەی نەتەوە، خۆبەخشی ئاگا و داڕشتنی نەقشە ڕێگایەک بۆ سەرفەرازی و بەرخۆدان لەپاش نەمانی جەستەش دەتوانێ درێژە بە مان و سەیروورەت بدات.

ئێمەی کورد لە غیابی عەقلییەت و گوتارێکی نەتەوەیی گشتگیر هیچ‌کات نەمانتوانیوە کێشەکانمان، دەسکەوتەکانمان و یەک لەوان شەهید پرۆبلماتیزە بکەین، واتە فۆرمێکی مەعریفی و نەتەوەیی پێ ببخەشین کە ڕیک‌خەر و هارمۆنی بەخشی جموجۆڵەکانی شەقامی کۆمەڵگا بێت. کورد بە بەردەوامی لە چل ساڵەی عومری کۆماری ئیسلامی‌دا بەدژ دیکتاتۆرییەت و بۆ ئازادی شەهیدی داوە بەڵام شەهیدەکان لە خزمەت بۆنە حیزبێکان دا قەیتس ماون و حیزبایەتی سنووری کردەی بنەماڵە و کۆمەڵگای خاوەنی شەهیدی سنووردار کردۆتەوە، ئەوەش دەگرێتەوە بۆ سنووردار کردنی سنووری کردە و ئەکتی ئەندامان و لایەنگرانی حیزبی سیاسی لەلایەن حیزبەکانەوە، لەناو کۆمەلگای کوردی‌دا هەمووشتێک بە پێوانەی حیزبی دەپوێرێت، نەتەوەیی بوون، کوردایەتی، جاشایەتی، خیانەت و دەروەست بوون.

ئەگەر ئێمە نەتوانین وەک کورد کێشە و بوونەکانمان لەناو بەستێنی نەتەوەیی و لەخزمەت بەرژەوەندی نەتەوەیی‌دا پرۆبلماتیزە بکەین، ئەوا نەک سەدەی بیست و یەک کە دەیان سەدەی تریش نەک هەر لەسەر جێگای خۆمان کە لەپاشەکشەی زیاتر داین، زێدە لە دوو هەزار ساڵە ژێئۆپۆلەتیک و بوونی کورد لە پاشەکشەی بوون دایە و ئێستاشی لەگەڵ بێت ئەو پاشەکشەیە هەر بەردەوامە.

لە ناڕزایەتی دەربڕین بۆ گۆرینی دۆخ بەروە ناڕزایەتی دەبرین بەمەبەستی گۆرینی ڕژێم

شاهۆ حوسێنی

سەرکەوتنی شۆرشی گەلانی ئێران لە ڕیبەندانی ساڵی ١٣٥٧ بەرهەمی هێژمۆنی و پەرەی عەقلییەتی زەروورەتی گۆرینی رژێمی پالەوی بوو کە لەناو کۆمەلگا و کۆمەڵانی خەڵکی ئێران‌دا بە هەموو کەمینەکانەوە پەرەی ئەستاند و مسۆگەر بوو، واتە لەپاش ئەوەکە دوو حەولی سەرەکی کە یەکیان لە دەیەی سی لەلایەن مووسەدیق و ئەوی‌تر لە دەیەی چل لەلایەن عەلی ئەمینی بۆ پاشەکشە بە دەسەڵاتی سەرە‌ ڕۆ و پاوانخوازی حەمەڕەزاشا حەتتا بەشێوەیەکی لانی‌کەمی شکەستی هێنا، لە دەیەی چل و سەرەتاکانی دەیەی پەنجا ڕیکخراوە ڕادیکاڵ و چەکدارەکانی کە ئامانجیان ڕووخاندنی حکوومەتی پاشایەتی بوو کەوتنە جمووجۆڵ و هێرش کردنە سەر دەسەڵات بە شێوەی جۆراوجۆر، ئەو عەقلییەتە واتە عەقلییەتی ڕووخاندنی دەسەڵاتی پاشایەتی بەرەبەرە و لە نێوەراستی‌ دەیەی پەنجا را لەناو کۆمەڵگا هێژمۆنی پەیدا کرد و لە کۆتایی‌دا ساڵی ٥٧ بەڕژانە سەرشەقامەکانی خەڵک و بەردەوام بوونیان لەسەر ئیرادەی ڕووخاندنی دەسەڵاتی پاشایەتی، کۆتاییان بەو دەسەڵاتە هێنا.

 لە ساڵی ٥٨ ڕیکخراوە تووندئاژوێکان توانیان بە کۆدەتایەکی پۆلۆیستی شۆرشی گەلانی ئێران کە شۆرش بەدژ دیکتاتۆرییەت و پاوانخوازێتی بوو، دەستی بەسەر‌دا بگرن و پاوانی بکەن، دیارە ئۆپۆزیسیونی کورد هەر لەسەرتاوە لەناوەرۆکی ئەو ڕژێمە گەیشتبوو بۆیەش دەنگی بە ڕێفراندۆمی کۆماری ئیسلامی نەدا و هەر زوو ڕەێچکەی خەباتی دیمۆکراتیکی هەڵبژارد.

لەگەڵ پەرەگرتن و مسۆگەرتر بوونی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی و لەپاش کۆتایی شەر بەرە بەرە ناڕزایەتی و دەرکەوتنی کۆمەڵانی خەڵک بەدژ هێندێ لە سیاسەتەکانی کۆماری ئیسلامی دەستی پێ‌کرد( هەلبەت ئەوە بەو مانایە نیە کە ڕیکخراوەکانی وەک موجاهیدن و چریک کەکان و بڕی ریکخراوەی تر خوازیاری ڕووخاندنی کۆماری ئیسلامی نەبوون، لێرە مەبەست کۆمەڵانی خەڵکە)، ئەم دەرکەوتنە ناڕزایەتیانەی کۆمەڵانی خەڵک بەتایبەتی لە کۆتایی بەهاری ساڵی ١٣٧١ لە شارەکانی مەشهەد، ئەراک، مۆبارەکە و تاران یەکەم دەرکەوتنی بەرین بوو بەدژ  ئاوسانی سەرووی ٥٠ لەسەد لە سەردەمی هاشمی رەفسەنجانی و لەپاش هاتنە سەرکاری کۆماری ئیسلامی کە بەشێوەیەکی تووند سەرکووت کرا. ساڵەکانی ١٣٧٣ و ١٣٧٤ ناڕزایەتێ کۆمەلایەتێکان بە دژ دۆخی نالەباری ئابووری و بەمەبەستی ناڕزایەتی دەربین بە دۆخی خراپی ژیان لە قەزوێن و ئیسلام شار سەری هەلداوە. بەڵام بەرە بەرە کە بەرەو پێشتر دەێین دەردەکەوێت کە ناڕزایەتێکان لە نیوەی دووهەمی دەیە حەفتا ڕا ئیتر رەنگ و بۆی سیاسی تۆخ بەخۆیەوە دەگرێت لە ناو زۆرینە خاوەن دەسەڵات واتە فارسەکان‌دا( دیارە کوردەکان هەر لە ساڵی ٥٨ ڕا بوونە دژبەری کۆماری ئیسلامی) کە دەکرێ ئاماژە بە ناڕزایەتێکانی ساڵەکانی ٧٨ و ٨٨ بکریت کە ئەگەرچی سیاسیش بوون بەڵام ئامانجیان ڕووخاندنی کۆماری ئیسلامی نەبوو، بەڵکە ناڕزایەتی دەربرین بە دژ دۆخێک و گۆرینی ئەو دۆخە بوو.

بەڵام ناڕزایەتێکانی نیوەی دووهەمی دەیەی نەود بەرەبەرە ترووسکایی گوزار بەرەو عەقلییەتی گۆرینی دەسەڵات و ڕووخاندنی کۆماری ئیسلامیان تیا دەرکەوت. بە تایبەت ناڕزایەتیکانی خەزەڵوەری ئەو ساڵ کە هەم لە بەرین بوونەوەی‌دا، هەم لە دەرکەوتنی کۆمەلگا دا و هەم لەشێوەی هەڵسووکەوت‌دا کە هێرش کرایە سەر حەوزەی پەروەردە کردنی ئاخوند، ماڵی ئیمام جوومعەکان کە نوێنەری خامنەیین و ناوەندەکانی پۆلیس و بسیج. بەم شێوەیە دەشێ بگوترێ کە ناڕزایەتێکان لە ئێران خەریکە بەرەو هیژمۆنی عەقڵییەت زەروورەتی ڕووخاندنی کۆماری ئیسلامی دەچێت، ئەگەر چی لەغیابی ئۆپۆزیسیونیکی رێک‌وپێک و گوتارێکی گشتگیر ئەمجارەش ناڕزایەتێکان سەرکووت کران، بەڵام زۆر لەوەدەچیت کە هەر لەو بزاڤانەڕا گوتارێکی گشتگیر و فۆرمێکی ڕواڵەتی کە بتوانێ پێشەنگایەتێکی لانی‌زۆری کۆمەڵگا بگرێتە ئەستۆ دەربکەوێت، هەرچێکی هەیە ئێران لەبەر دەم ئاڵوگۆرێکی جیدی دایە کە بەستێنی کۆمەڵایەتی، ئابووری، سیاسی و کلتووری ئێران دیاری کەری ئاسۆی ئەو ئاڵوگۆریە دەبێت.

لە پرۆتێستانیزمەوە بەرەو ئازادی و دێمۆکراسی

شاهۆ حوسێنی

١٠ نوامبر ساڵرۆژی لەدایک بوونی مارتین لوترە، تێئۆلۆژیست، تیئۆریسیەنی ریفۆرمخوازی ئایینی و وەڕگێری ئینجیل بە ئاڵمانی.

لوتێر گەورە ڕێفۆرمخوازی ئالمانی، بنیادنەری پرۆتێستایزم، ڕۆژی ١٠ نوامبری ساڵی ١٤٨٣ لە ئەیالەتی زاکسن لە دایک بوو. ساڵی ١٥٠٥ خوێندنی لەزانکۆی ئێرفۆرت تەواو کرد. ساڵی ١٥٠٨ لەزانکۆی ویتێنبێرگ لێدوانێکی گرینگی دا و ساڵی ١٥١٢ دکتۆرای تێئۆلۆژی وەرگرت.

سەدی شازدەهەم بۆ ئوروپا دەست پیکی خاڵی وەرچەرخانی ئایینی، هزری، کۆمەڵایەتی، ئابووری و سیاسی بوو،رێنێسانس، پرۆتێستانیزم و دەرکەوتنی ماشینی چاپ گرنگتیرن بنەماکانی ئەو وەرچەرخانە مەعریفیە بوون کە بە دۆزینەوە ئەمریکا و وڵاتانی تری دەروەی ئورووپا کە داهات و زێر و زیوەرێکی زۆری نەسیبی ئورووپا کرد بوو بە هۆی ئاڵوگۆڕی لە ئابووری ئورووپادا.

لەڕاستی‌دا ڕێنێسانس و پرۆتێستانیزم وەک دوو سەرچاوەی گرنگی مەعریفی ئەو ئاڵوگۆریە بە بەرهەم هاتنی ماشینی چاپ ئاڵوگۆریکی قوڵی هزریان سازکرد. ماشێنی چاپ دوو لێکەوتەی گرینگی هەبوو یەکەم بەرفراوانتر کردنی مەجالی بڵاو بوونەوەی هزر و ئەندێشەکانی دژبەری کلیسای کاتۆلیک کە گرنگ‌ترین دیاردەی سۆبژێکتیڤی نەتەوە خوازی بوون و دووهەم پەرەی زمانەکانی تر لە دەرەوەی زمانی لاتین کە زمانی فەرمی کلیسا بوو. هەر ئەو زمانانەی کە دوایی بوونە زمانی نەتەوەکانی تری ئوروپا و گرنگ‌ترین دیاردەی ئۆبژێکتیڤی پەرەی ئەندێشەی نەتەوەیی و دەوڵەتی نەتەوەیی بوو.

دەرکەوتنی ڕینسانس و ئەندێشەکانی ماکیاوێلی بوو بەهۆی ئاڵوگۆری لە فۆرماسیونی کۆمەلایەتی-سیاسی ئوروپا بەجۆرێ کە فۆرمی دەسەڵاتی فیئۆدالیزمی گۆری بۆ دەسەڵاتی سانترالیستی پاشایەتی و دەسەڵاتی موتڵەقەی پاشاکان.

ئەندێشەکانی کلیسا هەموو دەلاقەکانی بەرووی کار و وەدەست هێنانی داهاتی ئابووری‌دا داخستبوو بەڵام بە دەرکەوتنی پرۆتێستانیزم ئەو مەجالە زەینی و مەعریفیە ڕەخسا تا جمووجۆڵیکی ئابووری وەڕێ کەوێ و جۆریک لە پەرەئەستاندووی ئابووری وەدی بێت کە هاوکات لەگەڵ سەرهەڵدانی دەسەڵاتی سانترالیستی پاشاکان و ڕووخانی فۆرماسیونی کۆنسێروات و نەریتی فێئۆدالەکان، مەجالێک ڕەخسا هەتا چین و تویژە جیاوازەکان سەرهەڵبدەن.

دەشێ بگوترێ کە دەرکەوتنی چوار گۆشەی رێنێسانس لە ئەندێشە فەلسەفیکان‌دا، رێفۆرم لە ئەندێشەی ئایینی‌دا، مێرکانتلیسم لە ئابووری دا و سانترالیسم لە فۆرماسیونی سیاسی‌دا بنەمای ئوروپای پێشکەوتوو و دێمۆکراتیکی ئەمڕۆیە کە یەکێک لە کووچکەکانی پرۆتێستانیزمی مارتین لوتێرە کە ئەمرۆ ساڵرۆژی لەدایک بوونێتی.

ئاڵوگۆریکانی جیهانی مۆدێڕن، ئازاد و پێش‌کەوتوو سەلماندوویەتی کە لە غیابی ئاڵوگۆری هزری و مەعریفی‌دا هیچ ئاڵوگۆرێکی ڕواڵەتی و ئۆبژێکتیڤ کە ئاکامەکەی ئازادی، دیمۆکراسی و پێسکەوت بێت بەدی نایەت.