شاهو حسینی
بە جرات می‌توان گفت کە همگرایی و اتفاق میان بازار و روحانیت در طی دو قرن سال گذشتە هموارە پابرجا و تاثیرگذار
بودە در تحولات سیاسی ایران، هر چند طبقات گوناگونی نقش داشتەاند اما در تاریخ تحولات اجتماعی و سیاسی بازار
وروحانیت مشخص ترین طبقە بودە بەطوریکە هموارە
بازار سنگر سنتی روحانیت بودە و
اتحاد میان این دو قشر سنتی و محافظەکار در طول تاریخ و مخصوصاً در تاریخ ۲۰۰ ساله معاصر ایران بیشترین نقش را در تاریخ تحولات ایران داشته, آنها با اتحاد با یکدیگر در جنبش تنباکو , انقلاب مشروطه , ملی شدن صنعت نفت و
پیروزی انقلاب اسلامی نقش بسزایی داشته اند.
قدمت و پیشینە تاریخی بازار و تا حدودی استقلال مالی آن از
حکومتها( برخلاف کارمندان) هموارە قدرت مانور و تاثیرگذاری بیشتری بە ان بخشیدە،
در واقع در تاریخ معاصر پیشامشروطە و تا بعد از آن بازار هموارە در حرکتهای سیاسی
و اجتماعی حضوری موثرداشتە بەطوریکە وقتی در میان مردم شهر و سایر طبقات و اقشار
اجتامعی ساعی می‌گردید کە بازار بستە شدە، مردم ناخودآگاه می‌فهمیدند کە اعتراضی
درحال وقع است.
تلاش سازمان یافته بازاریان برای تشکیل مجلس وکلای تجار ، مشارکت
موثر بازاریان بالاخص کسبه و تجار در پیروزی نهضت تنباکو و جنبش مشروطیت ، حضور در
مجلس مؤسسان و نقش سرنوشت ساز و سازمان یافته با روحانیون در سقوط احمد شاه و سلسه
قاجار ، نقش کاسبکاران و پیشه وران در تولید امتعه عمومی و تقویت بورژوازی در
سالهای اخر سلطنت رضا شاه ، مشارکت بازاریان همراه با روحانیون در به قدرت رسیدن
دکتر محمد مصدق و نهضت ملی کردن صنعت نفت ، عضویت فعال در سازمان ها و گروههای
سیاسی چون نهضت مقاومت ملی ، جبهه ملی ، هیأت موتلفه اسلامی ، مشارکت همه جانبه
بازاریان در قیام خرداد ۱۳۴۲ در حمایت از روحانیون و بالاخره نقش بسیار مؤثر بازاریان از طریق
انتخابات عمومی در تهران و شهرستان ها علیه دستگاه حکومتی در سال های ۵۶ و ۵۷ که
منجر به استقرار جمهوری اسلامی گردید خلاصه مهمترین فعالیتها و تأثیرگذاریهای بازار
در بین دو انقلاب در ایران بوده است .
نمونەهایی از اقدامات اعتراضی بازار پیش از انقلاب سال ١٣٥٧ :
زمانی که اداره گمرکات ایران به بلژیکی ها سپره شد و تغییراتی که
آنها انجام دادند موجب تأثیرمنفی بر بازرگانان شد به این معنی که سود بازرگانان
بزرگ کاهش می یافت ، وارد کنندگان و صادر کنندگان بایه سود بازرگانی بیشتری پرداخت
می کردند ، و نیز تعرفه های مختلفی برای معاملات داخلی و خارجی وضع شد . در واکنش
به این اقدامات صرافان و بازاریان تهران مغازه های خود را تعطیل و در ۱۹ صفر
سال ۱۳۲۲ هجری قمری ، در حدود یکسال قبل از انقلاب مشروطه در شاه عبدالعظیم
بست نشستند و خواستار بیرون کردن نوز بلژیکی شدند . آنها خواستار رسیدگی به حق و
حقوق خود بودند ، درگیریهای اصناف و بازاریان ادامه داشت تاجایکه حاکم تهران به
بهانه تثبیت قیمت قند و شکر ، دو تن از بازاریان محترم را که تاجر شکر بودند به
فلک بست . در این بین شاید دولت در جهت منافع عمومی عمل کرده بود اما واکنش مردم
فرصتی بدست داد تا اصناف و بازاریان خواستارتاسیس عدالتخوانه شوند . اصناف و
بازارها را تعطیل کردند و با اتحاد با علما در مسجد امام گرد هم آمدند آنها به سبب
توهینی که به آنها شده بود، خواستارعزل علاء الدوله از حکومت تهران و تشکیل مجلس
برای رسیدگی به عرایض متظلمان شدند . و در ادامه مخالفتها و فعالیت علما و مردم
شاه حکم تشکیل مجلس را اعلام کرد ولی مشروط بر اینکه در تهران و تحت فرمان وی باشد
. اما شاه در تکمیل دست خط خود پس از بیست روز تحصن بازاریان در صحن سفارتخانه
تکشیل مجلس را مطابق میل علما تصویب کرد.
در فرمان مشروطیت مورخ ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ مظفر الدین شاه طبقه متوسط سنتی و اقشار تشکیل دهنده آن یعنی
روحانیون و بازاریان را به رسمیت شناخته و تشکیل مجلس شورای ملی را منوط به حضور
آنان در مجلس می داند . در اولین نظامنامه انتخاباتی مجلس شورای ملی که یک
نظامنامه صنفی است نیز بر این امر تأکید گردیده و برای شهر تهران ۶۰ نفر
از ۱۵۶ نفر جمع نمایندگان کل کشور تعیین می نماید . از این ۶۰ نفر
، ۴ نفر روحانی ، ۱۰ نفر تاجر و ۳۲ نفر
( از هر صنفی یک نفر ) از اصناف می باشد . تعداد بسیار زیادی از نمایندگان مجلس
اول شورای ملی را بازاریان تشکیل می دادند .
مبارزه علیه جمهوری رضاخان اما در سال ۱۳۰۰ شمسی که رضا خان در سمت نخست وزیری کوشید تا با کسب سلطنت قاجاریه
، نظام حکومتی را به جمهوری تبدیل کند ، بازاریان به پیروی از علما بخصوص سید حسن
مدرس، ضد اقدامات رضاخان و جلوگیری از تاسیس نظام جمهوری در ایران دست بە تظاهرات
زدند.
نهضت ملی شدن صنعت نفت وحمایت از مصدق پس از سقوط رضاخان و
انتخابات دوره چهاردهم مجلس ، دکتر مصدق ، با حمایت بازاریان و ...... وارد مجلس
شد . انعکاس کناره گیری مصدق از سمت نخست وزیری بخاطر در اختیار نداشتن وزارت جنگ
مخالفتهای گسترده ای را به دنبال داشت .که
بیشتر مغازه ها و بازار تهران به حال اعتراض تعطیل شد. در ادامه این اعتراض
بازارهای آبادان ، کرمان ، شیراز ، تبریز ، اصفهان ، رشت ، قم ، کرمانشاه ، قزوین
نیز به پشتیبانی از مصدق تعطیل شد .با
نتیجه دادن این اعتراضات ، دکتر مصدق بار دیگر به زمامداری رسید و برای نخستین بار
وزارت جنگ در اختیار دولت قرار گرفت . حمایت اکثریت قشرها بخصوص بازاریان را در
اختیار داشت تا جائیکه بهنگام تحریم جهانی خرید نفت ایران ، اصناف و بازاریان با
کوشش خوددر افزایش صادرات محصولات غیرنفتی از ۳۹۰/۴ میلیارد ریال در سال ۱۳۳۰ شمسی بر ۴۲۵/۸ میلیارد ریال در سال ۱۳۳۲ شمسی حمایت قاطعانه خود را از
حکومت مصدق به اثبات رساندند .
در آن دوران همراه با روحانیون تعداد بسیار زیادی از معتبرترین و
معروفترین بازاریان به پیروی از مصدق به جبهه ملی پیوستند و با اهدای کمکهای مالی
و حضور سازمان یافته در جشن ملی کردن صنعت نفت نقش داشتند. رهبران رؤسا اصناف در
سال ۱۳۳۰ برای حمایت از ملی کردن صنعت نفت و شخص مصدق ، جامعه بازرگانان و
اضاف و پیشروران را به رهبری حاج محمد راسخ افشار که رئیس صنف کفش فروشان بود
تشکیل دادند به نوشتۀ همایون کاتوزیان بخش اعظم هزینه های نهضت ملی کردن صنعت نفت
را بازارهای تهران ، مشهد واصفهان تأمین کردند .در
واقع طبقه متوسط سنتی یکی از تأثیر گذارترین و بزرگ ترین گروههای اجتماعی است که
در تأسیس و فعالیت جبهه ملی و جنبش ملی کردن صنعت نفت مشارکت داشته .
نقش بازار
در انقلاب سال ١٣٥٧:
اکثر جامعه شناسان و تاریخ نگارانی که در باب انقلاب اسلامی تحقیق
کرده اند ، از جمله تدا اسکاچپل ، برواند آبراهامیان ، احمد اشرف ، علی بنو عریزی
، حبیب لاجوردی و به نحوی جان فوران بر نقش بازاریان و آنها با طبقه متوسط جدید را در پیروزی انقلاب اسلامی
تأکید می‌کنند . در واقع انقلاب اسلامی بازار و مسجد را به تمام شئون اجتماعی
اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی جامعه مسلط کرد و به تلاش های رقابت گونه یک قرن اخیر
تجدد گرایان با سنت گرایان به نفع گروه دوم خاتمه بخشید .بازاریان
علاوه بر تعطیلی بازارها ، و حمایت از ائتلافهای ضد حکومتی و در اختیار گذاشتن
محیط کسب و کار و داد و ستد خود بر انقلابیون ، بزرگترین پشتوانه مالی انقلاب
بحساب می آمدند تا جائیکه حدود ۸۰% نیازهای مالی روحانیون را
تأمین می کردند .بازاریان با گروهها و دستجات
اسلامی نظیر فدائیان اسلام و هیأت های مؤتلفه در بحبوحۀ انقلاب یا رابطه نزدیک
داشته یا خود از بنیانگذاران آن حرکتها بوده اند. بەطورخلاصە می‌توان
گفت کە بازار بطور سنتی با تشکیلات
مذهبی هموارە پیوند های مالی ، سیاسی و
ایدئولو‍ژیکی داشتە است .
گسترش موج اعتراضات ضد حکومتی بەبازار:
شکل‌گیری جمهوری اسلامی پس از انقلاب سال ٥٧ منجر بە ایجاد اختلال
در روند شبەمدرنیزاسیون ایران گردید، روندی کە محمدرضا شاه برای تقابل با روحانیت
و بازار جهت قوام و تداوم حکومت خویش بدان نیاز داشت، او با شکل‌دادن بە طبقە
متوسط مدرن وابستە بە حکومت و تلاش برای اجاد بازار نوین و مدرن در ایران از نفوذ
و اقتدار بازار سنتی و بە تبع روحانیون بکاهد، بە همین دلیل نیز پیروزی انقلاب در
ایران و روی کارآمدن یک حکومت دینی محافظەکار بە معنای پایان مدرنیزاسیون در ایران
و پیروزی طبقە متوسط سنتی بر طبقە متوسط مدرن بود، اما حکومت دینی شکل‌گرفتە خیلی
زود فهمید کە باید بازار را کنترل کردە و استقلال آن را از میان بردارد زیرا
درآیندە خواهد توانست برای حکومت دردسرساز شود، بە همین دلیل نیز بسیار از بازاریان
مخالف و مقتدر را حذف و از میان برد. اما سیاستهای واپس‌گرایانە حکومت و شکست در
مملکت‌داری بە دلیل فقدان هرگونە اندیشە و راهبرد استراتژیک برای مملکت‌داری در
کنار اعمال سیاستهای سرکوبگرانە از همان اوان دستیابی بە قدرت منجر بە شکاف میان
مردم و حکومت گردید و این شکاف بەخصوص در دورە هشت سالە محمود احمدی‌نژاد بەشدت
تعمیق گردید و در در دورە دوم ریاست جمهوری حسن روحانی و بخصوص پس از خروج آمریکا
از برجام و گسترش ناآرامیها در میان اقشار گوناگون بە مرحلە حاد و برگشت ناپذیری
رسید.
بەدنبال افزایش افسارگسیختە قیمت ارز کە درکنار برخی عوامل داخلی
بیشتر اما معلول سیاستهای جنگ‌طلبانە ایران در منطقە و حضور افسارگسیختە در جنگهای
متعدد منطقەای است، در این میان خروج
آمریکا از برجام و اعمال تحریمهای جدید علیە ایران و در نتیجە انزوای بیشتر ایران
نیز مزید بر علت شدە، این روند در نهایت منجر بە بستە شدن بازار و شروع اعتراضات
سراسری بازار در تهران از روز ٢٤ ژوئن گردید روندی کە در اعتراض بە افزایش
افسارگسیختە قیمت دلار و گرانی شروع شد و همچون همە اعتراضات دیگر با خشونت و
درگیری رژیم بە تقابل با معترضان برخواستە، بەنظر می‌رسد کە ماه عسل بازار و
روحانیت در ایران بە پایان تاریخی خود نزدیک می‌شود، روندی کە بدون تردید خواهد
توانست بر تحولات آتی سیاسی و اجتماعی در ایران تاثیر قاطعی بگذارد.
۱ - از غندی - علی رضا –در آمدی بر جامعه شناسی
سیاسی ایرانیان – ص ۱۳۶
۲ـ توکلی احمد – کامیابی ها ، ناکامی های بازار ، دولت – ص ۱۷
۳ـ ابراهامیان ، یرواند ، ایران بین دو انقلاب ص ۵۳
٤ـ بشریه – حسین – دیباچه ای بر جامعه شناسی سیاسی ایران ، ص ۲۰
٥ـ سلطان زاده ، حسین ،
بازارهای ایرانی ، ص ۱۴
٦ـ منبع قبل – ۱۷و۱۸
٧ـ عقیق پور – محمد – نقش بازار و بازاری در انقلاب اسلامی ، ص ۷
