شاهو حسینی
مقدمه
تحقیقی در تاریخ‌اجتماعی و جامعه‌شناسی قشرها و طبقات‌اجتماعی‌ایران
موئید آن است که درایران پیش‌از اسلام قشری در جامعه شکل‌گرفته که ازآنها با نام
عیار، جوانمرد و مکتب برآمده ازاین قشر با نام مکتب‌عیاری و جوانمردی با مشخصه
ایثار، فداکاری، رشادت، زیرکی، شجاعت، غیرت، تعصب و یاری مظلومان، نام برده شده. (۱) این قشر درایران پس از اسلام توانستند سلسله‌ای‌حکومتی درایران
بنیان نهند که ازآن با نام سلسله صفاریان نام برده می‌شود که توسط یعقوب لیث صفاری
بنیان نهاده شد. واژەنامه پارس ویکی درمورد عیاران می‌نویسد: " جوانمردان یا
فتیان طبقهای از طبقات اجتماعی ایران را تشکیل می دادند مشکل از مردم جلد و هوشیار
از طبقه عوام الناس که رسوم و آداب و تشکیلاتی خاص داشته‌اند و در هنگامه‌ها و
جنگها خودنمایی میکرده‌اند . این گروه بیشتر دسته‌هایی تشکیل میدادند و گاهی
بەیاری امرا یا دسته‌های مخالف آنان برمی‌خاستند و در زمره لشکریان ایشان می
جنگیدند." (۲) تحولات سیاسی و اجتماعی ایران از مشروطه بە بعد و بەخصوص ظهور
رضاخان در عرصه سیاسی ایران زمینه تحول در خلقیات، کنشها و کردار این قشر را به
وجود آورد، بەطوریکه این قشر سادەدل و یکرنگ به راحتی فریب فرصت‌طلبان کسب قدرت
سیاسی را خورده و به راحتی ملعبه دست قدرت‌خواهان شده و تبدیل به پلکان ترقی آنها
گردیدند. می‌توان گفت که از این دورە بەبعد قشر لات و جاهل با ماهیتی جدید و
امروزی سربرآورد. جاهل و لات در واقع اصطلاحاتی اجتماعی هستند که اشاره به خاستگاه
اجتماعی و طبقات قشری از افراد جامعه دارند که دارای ویژگیهای فرهنگی، پوششی، تیپی
و زبانی خاص و گاها منحصر به فردی هستند. این گروه در واقع تغییر ماهیت یافته همان
قشر عیاران هستند که تحت تاثیر محیط سیاسی و اجتماعی پذیرندە نقشی جدید در جامعه
شدند.
نقش اجتماعی لات و جاهل در ایران پس از مشروطه
ظهور رضاخان درعرصه سیاسی ایران، گسست و تقابل حکومت شبەمدرن
رضاخان با روحانیت که منجر به شکل‌گیری گسل منازعەای پایدار در ادامە و نهایتا
سقوط نظام‌پادشاهی در تقابل با روحانیت گردید، منجر به تقسیم و ایجاد شکاف میان
لاتها و جاهلها و به تبع آن ایفای نقشی متضاد و مخالف میان این دو دسته از جاهلان
گردید، ظهور رضاخان در عرصه سیاسی و تلاشهای امنیتی برای قبضه کامل قدرت سیاسی
منجر به وارد شدن آسیب و ضربه جدی به این قشرسنتی و پایین دست جامعه گردید، درواقع
می‌توان گفت تلاشهای رضاشاه برای مدرنیزاسیون در ایران و شکلدهی به یک نظام
بوروکراتیک‌حکومتی که ازسویی منجر به آسیب لاتها و جاهلها گردید و ازسویی با رواج
مدرسه مدرن، ایجاد سازمان اوقاف زمینه‌های حذف استقلال روحانیت را فراهم آورد و
این روند روحانیت و رضاخان را در مقابل هم قرار داد، منجر به نزدیکی بخشی از قشر
جاهل و لات به روحانیت گردید که هردو قشری سنتی و برخواسته از طبقات پایین دست
جامعه بوده و به شدت از مدرنیزاسیون رضاخانی آسیب دیده بودند. در واقع این قشر به
دو دسته حکومتی و غیرحکومتی تقسیم شد. شعبان بی مخ از این دست لات و جاهلهایی بود
که به سمت حکومت تمایل پیدا کرده و بعدها به آلت دست حکومت تبدیل شد و اوج نقش
حکومتی و حمایتی وی ازحکومت درکودتای ٢٨مرداد نمود پیدا کرد. درمقابل طیب‌حاج
رضایی، حسین رمضان یخی و نوچەهایش از جمله لات و جاهلانی بودند که بە روحانیت
نزدیک شده و در مقابل حکومت قرار گرفتند که طیب حاج رضایی و اسماعیل رضایی در آبان
۴٢
اعدام شدند. (۳)
جایی که روحانیت و جاهلان غیرحکومتی را دورهم گرد می‌آورد در واقع
هیئت‌های مذهبی بود که به مناسبتهای گوناگون و ازجمله محرم مراسم عزاداری برپا می‌کردند
و دستجات سینه‌زنی راە می‌انداختند، لاتها و جاهلان دراین مراسمات مسئول برداشتن
علم و کتل بودند، درواقع دراین سیستم که روحانیت بانی و مروج آن بود، برخی‌از لاتها
و جاهلان مصدر برخی کارها شدند. می‌توان گفت که درغیاب جامعه مدنی و ارگانهای
مستقل آن هم حکومت و هم روحانیت به عنوان قطب مقابل آن دست به بسیج سیاسی و توده‌ای
حامیان خود می‌زدند که لات و جاهلها نقشی پررنگ و مسئولیتی گاه مهم داشتند زیرا در
بسیاری مواقع کار به ضد و خورد و قمه‌کشی می‌رسید و در چنین مواقعی حمایت ازحامیان
و طرفداران به میدان آمده و دفاع ازآنها مسئولیت لاتها و جاهلان بود، بنابراین
آنها نقش اجتماعی حمایتی بر عهده داشتند.
پس از پیروزی انقلاب ایران بسیاری ازاین جاهلها و لاتها مصدرامور
و خدمات عموما امنیتی شدند، این قشر به دلیل حمایت واطاعت بی‌چون و چرا از فرامین
روحانیتی که درهرم سیاسی و قدرت جای گرفته بودند به دلیل فقدان دانش و بنیش سیاسی،
بسیار قابل اعتماد و اتکا بودند برای روحانیت، به همین دلیل ازابتدای شکل‌گیری
جمهوری اسلامی بسیاری ازآنها مسئولیت قتل، آدم‌کشی، آدام ربایی و ترورمخالفان را
برعهدە داشته و دارند، که از جملە بارزترین حضور ابزاری لات و جاهلان، سازماندهی
آنان توسط سپاه تهران در جریان اعتراضات سال ٨٨ به کودتای انتخاباتی بود، که در
قالب گردانهای بسیج سازماندهی شدند ومسئول بسیاری ازقتلها و تجاوزات را برعهده
داشتند. (۴) درواقع روحانیت جریان اصولگرا و حکومت با ترویج وگسترش فرهنگ جاهلی
به عنوان یکی از راهکارها، در جامعه درصدد شکلدهی به جامعه‌ای مطیع، آرام و گوش
به فرمان هستند، به هر میزان که جریان مخالف اصولگرایی هر چجند به شکل حداقلی بر
تعقل، روشنفکری و اندیشە تاکید می‌کند بە همان میزان و در جهت مخالف جریان اصولگرا
به عنوان بخشی از واکنش خود در کنار واکنشهای گوناگون دیگر بر لات کرداری، جاهل
کنشی و قمە تاکید دارد، بەعبارتی بهتر اصولگرایان با قمە بە تقابل قلم می‌روند که
آخرین حضور حکومتی این قشر حضور در تظاهرات حکومتی محکوم کردن حادثه منا در سالگرد
این حادثه در روز ١٩ شهریور امسال بود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ - نوربخش،
دکتر جواد، چهل کلام و سی پیام، چاپ دوم، تهران ۱۳۸۱
۲ - http://parsi.wiki
۳ - http://rasayeandisheh.ir/fa/news/7867/%D9%84%D8%A7%D8%AA%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8%DB%8C-%D8%B4%D8%AF
۴ - http://www.radiofarda.com/a/f3-ashura-2009-thugs/27323255.html
http://news.gooya.com/politics/archives/2016/09/217446.php
