عێراق فۆرماسیونێكی نەتەوەیی، حكوومی و جیۆگرافیایی مردوو

شاهۆ حوسێنی

كۆتای شەڕی ‌یەكەمی ‌جیهانی بوو بەهۆی گۆڕانی بنەرەتی لە فۆرماسیونی ‌كلاسیك‌ و كۆنی رۆژهەڵاتی ‌ناوین، ئەم ئاڵوگۆڕە بەرهەمی رێككەوتنێكی ‌نهێنی بوو لە ساڵی‌ دووەمی ‌شەڕی‌ یەكەمی‌ جیهانی (١٩١٦) لە نێوان‌ بەریتانیا و فڕەنسا، كە ‌بڕیاریان ‌دا بە ‌هێڵێكی ‌راست سنوورەكان دیاری بكەن، ئەوان لەسەر ئەو باوەڕە بوون كە دانیشتوانی ناوچەكە لە ژێر سایەی ‌دەسەڵاتی ‌زلهێزگەلی ‌ئەوروپایی باشتر دەتوانن ‌بژین، بەڵام كێشەی ‌سەرەكی‌ رێكخستنی جیۆپۆلەتیكی سایكس-پیكۆ، لەوەدا بوو كە ئەم ‌رێكخستنە ‌تازەیە بە هیچ شێوەیەك لە خۆگری ماف ‌و رەنگدانەوەی ئینتیمای واقیعی نەتەوەكانی ناو ناوچەكە بەتایبەتی لە ‌عێراق نەبوو. 

بۆ وێنە لە مادەی یەكەمی ئەم رێككەوتنەدا دەڵێ، فڕەنسا و بەریتانیا ئامادەن، لەهەر وڵاتێكی عەرەبی سەربەخۆ یان هاوپەیمانییەكی عەرەبی لەژێر سایەی دەسەڵاتی سەرۆكێكی عەرەب لە سووریا یان عێراق پشتوانی بكەن و بە فەرمی بیناسن، ئەوە لە راستیدا نیشاندەری ئەوەیە كە ئەوان بەبێ لەبەرچاوگرتنی ماف و خواستی نەتەوەكانی ‌تر لە عێراق و سووریا، ئەم دوو وڵاتە بە شووناسێكی عەرەبی پێناسە دەكەن، واتە دان بە ماف و بوونی‌ كورد و نەتەوەكانی ‌تر بەهیچ شێوەیەك نانێن، هەر ئەو رەوتە لە درێژەدا لەلایەن دەسەڵاتدارانی عێراق‌ پێڕەو دەكرێ و بە درێژایی مێژوو كورد لە بەرامبەر ئەو چاواشەكاری و پێشێلكارییەدا دەوەستێتەوە و دان بە عێراق وەك فۆرماسیونێكی نەتەوەیی، حكوومی ‌و جیۆگرافیایی بە شوناسێكی عەرەبیدا نانێ، كەوابێ ئەوە حاشاهەڵنەگرە كە هەر جۆرە فۆرماسیونێكی زەینی وەك  نەتەوە، ئاشكرا و عەینی وەك وڵات بە ناوی عێراق بە شێوەی دڵخواز و بە بەشداری هەموو ئیتنیك و نەتەوەكانی ناو ئەو جیۆگرافیایە سەری هەڵنەداوە و ئەوەی بەدی هاتووە بەرهەمی خواست و ئیرادەی دەرەكی بە زۆری هێزی نیزامی و بەشێوەی سەركوت بۆ ملكەچكردنی كۆمەڵگە بووە.

چاوخشاندنێك بە مێژووی ‌سیاسی ‌هاوچەرخی ‌عێراق ‌و خەباتی ‌سیاسەی ‌كورد لەو جیۆگرافیا مردووە، دەرخەری ئەو راستییە حاشا هەڵنەگرەیە كە كورد بە درێژایی مێژوو هەوڵی سەقامگیركردنی دیموكراسی لەو وڵاتە داوە و هەموو هێز و وزەی ئەوە بووە لەو جیۆگرافیایەدا، رەوتی دیموكراتی سەر بخات و دەسەڵات بەو قەناعەتە بگەیەنێ كە دان بە بوون و مافی كوردا بنێ، بەڵام بەداخەوە هیچ كات هەوڵەكانی كورد سەری نەگرت بەهۆی ئەوەی كورد كەمینە بوو. 

لە ‌بەرامبەریشدا پۆزسیۆن ‌و ئۆپۆزسیۆنی سەربە ‌زۆرینەی عەرەب هیچ كات باوەڕی بە دیموكراسی نەبوو، تەنانەت پاش شەڕی یەكەمی كەنداو، لە حاڵێكدا باشووری كوردستان بەهۆی بوونی ناوچەی دژەفڕین بەشێوەیەكی دیفاكتۆ، ناوچەیەكی سەربەخۆی ئیداری و سیاسی بوو، لەگەڵ ئەوەدا گەورەترین رۆڵیان ‌هەبوو لە بنیاتنانەوەی عێراقی پاش رووخانی سەدام، بەڵام دیسان دەسەڵاتی ناوەندی دانی بە مافی كوردا نەنا و لە هیچ بیانوو و پیلانێك بۆ لاوازكردن و لەباربردنی دەسكەوتی ئیداری و سیاسیی هەرێم درێغی نەكرد. كەوابێ عەرەب وەك نەتەوە لە عێراق، دەسەڵات ‌و وڵات بەمافی خۆی دەزانێ و هیچ باوەڕێكی بەشێوەی وەگەڕخستنی دیموكراسییانەی دەسەڵاتی سیاسی و ئیداری لەناو ئەو جیۆگرافیایەدا نییە.

رەوتی رووداوەكانی ئەم دواییانە لە عێراق كە بە داگیركردنی بەشێكی زۆری لەلایەن داعەشەوە دەستی پێ كرد، لە درێژەدا بوو بەهۆی شڵەژانی دۆخی سیاسی و ئیداریی عێراق بەهۆی خۆپێشاندانەكانی بەغدا كە داگیركردنی پەرلەمان و لەناوچوونی حوكمی عەبادی لێ كەوتەوە، گەیشتە ئەو قۆناغەی لەسەر ئەرزی واقع نە عێراق وەك نەتەوە، نە وەك وڵات و نە وەك دەسەڵات بوونی نەماوە و هەموو هەوڵەكان بۆ ئاڵوگۆڕی دەسەڵات و شێوەی وەگەڕخستنی دەسەڵات لەو جۆگرافیا دەستكردەدا شكستی هێناوە، بۆیە رەوا نییە كورد تا رۆژی قیامەت شان بخاتە ژێر قورسایی بەرپرسیارێتی، دۆخی شڵەژاو و پێكهاتەیەك كە بەبێ رەوایی پێدانی كۆمەڵگە و بە مردوویی لە دایك بوو و بەهەمان شێوە بە بێ رەواییدانی كۆمەڵگە و بە مردوویش درێژە بە ژیان دەدا.

سەلەفییەت دژە کردەوەیەکی سیاسی، دژ بە عەقڵ

شاهۆ حوسێنی

سه‌له‌فییه‌ت به‌ر له‌وە‌ی‌ وه‌ک هزر و ئه‌ندێشه‌یه‌کی ئایینی‌ به شێوه‌یه‌کی ئیجابی سه‌ری‌هه‌ڵدابێ، وه‌ک دژەکرده‌ویه‌کی سیاسی به‌دژ هێژمۆنی ‌ده‌سه‌ڵاتی ‌مۆعته‌زێله سه‌ری‌هه‌ڵدا، مۆعته‌زێله له‌راستی‌دا نه پێکهاته‌یه‌کی ‌که‌لامی ‌بوو نه فێقهی، به‌ڵکو ‌ته‌واو پێکهاته‌یه‌کی ‌فه‌لسفی بوو له‌ژێر کارتێکردنی باوه‌رمه‌ندی به عه‌قڵی ئه‌ره‌ستوودا سه‌ری‌هه‌ڵدا، ئه‌وان هه‌ولیان ‌دا شه‌ریعه‌ت بەعه‌قڵانی بکه‌ن‌و عاقڵانه شه‌ریعه‌ت بپارێزن، موعته‌زێله تا ئه‌و جێیه چوونه ‌پێش که رایانگه‌یاند، پێوانه‌ی راست‌بوون‌و هه‌ڵسه‌نگاندنی ‌شه‌ریعه‌ت، عه‌قڵی‌مرۆڤه ‌و ئه‌رکی ‌شه‌ریعه‌ت پشت ‌راست کردنه‌وه‌ی ئه‌و شتانه‌یه که‌عه‌قڵ پێیان ده‌گات‌و بریاریان له‌سه‌ر ده‌دا، به‌ڵام ‌ئه‌وان له‌گه‌ل ئه‌وه‌دا بنیادنه‌ر‌ی یه‌که‌م ره‌هه‌ندی ‌عه‌قڵی ‌و لۆژیکی عه‌قڵانی ‌بوون له ‌جیهانی ‌ئیسلام‌دا، بۆ مسۆگه‌رکردنی‌ عه‌قڵانییه‌تی‌ خۆیان مێتۆدێکی پاوانخوازانه‌و دیکتاتۆرانه‌یان گرته ‌به‌ر، ئه‌وان بۆ رووبه‌روو بوونه له‌گه‌ڵ نه‌یاره‌کانیان له ده‌وره‌یه‌کی ‌زه‌مانی‌دا که‌ڵکیان له‌هێز و ده‌سه‌ڵات وه‌رگرت، له‌راستی‌دا موعته‌زێله خاوه‌نی دوو تایبه‌ت‌مه‌ندی دژ به‌یه‌ک بوو، یه‌که‌م دانی بایخ به‌ عه‌قڵ و به ‌مه‌حه‌ک‌کردنی عه‌قڵ ‌بوو، دووهه‌م ره‌چاوکردنی مێتۆدی تووند و تیژی بۆ له‌ناوبردنی دژبه‌رانیان، هه‌ر ئه‌و کرده‌وه‌یه‌  لە‌راستیدا بوو به هۆی سەرهەڵدانی سەلەفییەت، واته سه‌رهه‌ڵدانی ‌سه‌له‌فییه‌ت دەگەرێتەوە بۆ پاوانخوازێتی‌ عەقڵی موعتەزێلە، ئەوان باوەریان بە ئازادی‌ و عەقڵ هەبوو، بەڵام ئازادی نه به‌مانای خوڵقاندن‌ و ئافراندنی کردوه و کردار، به‌ڵکه بەمانای ئازاد بوون بۆ رەچاو کردنی بیر و ئەندێشەی وان، ئەوان زۆر بە تووندی رووبەرووی دژبەرانیان بوونەوە، موعتەزێلە کەڵکی لە دەسەڵاتی حکوومەت وەرگرت بۆ پەرەی هزرو باوەری خۆی، کاتێ مەئموون خەلیفەی‌عەبباسی هزری موعتەزێلەی وەرگرت، رەچاو کردن و په‌یره‌و کردنی هزری‌ موعتەزێلەی واجب کرد و دژبەران بە تووندی سزا دران، هەر بۆیە دژبەران بۆ رزگاربوون لەو موسیبەتە، دەستە‌و داوێنی قورئان‌ و حەدیس بوون و وه‌ک دژکرده‌وه‌یه‌ک بۆ رووبه‌روو بوونه‌وه له‌گه‌ڵ عه‌قڵ ته‌وه‌ره‌یی موعته‌زێله، په‌نایان بۆ ده‌قی قورئان و حه‌دیس وه‌ک دوو سه‌رچاوه‌ی پاک و باوه‌رپێکراو برد و دژایه‌تیان کرد له‌گه‌ل هه‌رجۆره داهێنان و بیدعه‌تێک له ئایین‌دا، ئەوان ئه‌و رەهەندەیان بۆ دەربازبوون لە گووشاری موعتەزێلە هەڵبژارد و ئەزقەزاش وڵامی داوە، به جۆرێ که له‌پاش هاتنه سه‌رکاری مۆته‌وه‌ککیلی‌عه‌بباسی که دژبه‌ری ‌موعته‌زیله بوو، خۆری ‌به‌ختی موعته‌زیله و عه‌قڵ ته‌وه‌ره‌یی فه‌لسه‌فی بۆ هه‌میشه ئاوا بوو، واتە سەلەفییەت بەر لەوەکە رەهەندێکی‌ ئایینی ‌بێ، رەهەندێکی دژکرده‌وه‌یی بنازوێخوازانه‌ی کۆمه‌ڵگایه‌کی تا ئێسقان کۆنسێروات بوو بۆ پێش‌گرتن به‌هێژمۆنی عه‌قڵ ‌ته‌وه‌ره‌یی و عه‌قڵییه‌تێکی که  دژبه‌ری ‌کلتووری سه‌قامگرتووی کۆمه‌ڵگا بوو. تێکهه‌ڵچوونی نیوان بناژوێخوازی ئایینی و ره‌هه‌ندی عه‌قڵ ته‌وه‌ره‌ له‌ رۆژئاواش سه‌ری هه‌ڵدا به‌ڵام له رۆژئاوا، ئه‌وه ره‌هه‌ندی بنازوێخوازی ئایینی بوو که به‌شێوه‌یه‌کی پاوانخوازانه رووبه‌رووی عه‌قڵ ‌ته‌وه‌ره‌یی بۆوه و بنه‌ماکانی سه‌قامگرتوویی و په‌ره‌ی‌ عه‌قڵ ته‌وه‌ره‌یی پێک هێنا، له ‌حاڵیکدا له رۆژهه‌ڵاتی ‌ناوین ئه‌وه پاوانخوازێتی عه‌قڵ ته‌وه‌ریی بوو که بنه‌ماکانی سه‌قامگرتوویی و په‌ره‌ی بناژوێخوازی ئایینی به‌دی هێنا.

شکه‌ستی پرۆژه‌ی مۆدێرنیته‌ی سیاسی و په‌ره‌ی ئیسلامی سیاسی

شاهۆ حوسێنی

مۆدێرنیته‌ی سیاسی، درێژه‌ی پرۆسه‌ی مۆدێرنیته‌یه و وڵامێکی سیاسێ به‌و پرسیارە که مرۆڤی مۆدێرن کێه و ژیانی مۆدێرن چێ؟ به واتایه‌کی تر مۆدێرنیته‌ی سیاسی ره‌وتی به مۆدێرن کردن و له نه‌ریت دابراندنی پێکهاته‌ی سیاسی کۆمه‌ڵگایه هه‌م له ئاستی هزر و گوتاردا و هه‌م له ئاستی سیستم‌دا. مۆدێرنیته‌ی سیاسی وه‌ک درێژه و ده‌وامی مۆدیرنیته له خۆگری عه‌قڵ ته‌وه‌ریی له سیاسه‌ت، مرۆڤ ته‌وه‌ره‌یی، یه‌کسان‌خوازی، سیکۆلاریسم و پلۆرالیسمه.

سه‌ده‌ی بیسته‌م بۆ کورد خاڵی وه‌رچه‌رخانی خه‌باتی سیاسی بوو، سه‌ده‌یه‌ک که له‌و‌دا ناسیونالیستی عه‌ره‌ب په‌ره‌ی ستاند و بوو به ئایدۆلۆژی هێژمۆن له به‌شێکی زۆر له‌و وڵاتانه‌ی که عه‌ره‌ب  زۆرینه و باڵا ده‌ست بوون، وه‌ک عێراق، ره‌وتێک که له نه‌هایه‌ت‌دا حکوومه‌تێکی عه‌ره‌بی و کیانێکی عهره‌بی به ناوی عیراق لێکه‌وته‌وه، به‌ڵام ئه‌و حکوومه‌ته هیچ کات نه‌یتوانی ببێته ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌یه‌کی سه‌قام‌گرتوو و پێشکه‌وتوو، به‌ڵکه ته‌نیا توانی خۆی له فۆرماسیونێکی شێوه مۆدێرن به ناوه‌رۆکێکی نه‌ریتی و پاوانخوازنه‌دا ببێنێته‌وه، هه‌ر بۆیه به‌ دژ ئه‌و پاوانخوازێتی و حه‌ول بۆ تواندنه‌وه و له‌ناو بردنه‌دا، ناسیونالیسمی کورد وه‌ک دژ کرده‌وه‌یه‌کی سه‌لبی سه‌ری هه‌ڵدا، واته ناسیونالیسمی کوردی له عێراق؛ یه‌که‌م دژ کرده‌وه‌یه‌ک بوو به دژ ناسیونالیسمی عه‌ره‌بی و دووهه‌م به شێوه‌یه‌کی سه‌لبی بۆ خۆ دابراندن له‌وه‌یکه چ(عه‌ره‌ب) نێ سه‌ری هه‌ڵدا، که وابێ ده‌شی بگوترێ که خه‌باتی سیاسی کورد له سه‌ده‌ی بیسته‌مدا به ئامانجی دێموکراتیزه کردنی حکوومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتێکی پاوانخواز و ده‌ست هه‌ڵگرتن له تواندنه‌وه‌ی کورد و دان پێ‌دانان به کورد و مافه‌کانی سه‌ری هه‌ڵدا، به‌ڵام به هۆی ئه‌وه‌که ده‌سه‌‌ڵاتی دیکتاتۆر و پاوانخوازه حاکم به‌سه‌ر عێراق‌دا زۆر له‌وه‌ دووگم‌تر و تۆخ‌تر بوو که دان به مافی کوردا بنێ، به شێوه‌یه‌کی درندانه دژ کرده‌وه‌ی نیشان‌دا، به هه‌ر رێژه‌یه‌ک که ده‌سه‌ڵات دووگم‌تر و تووند‌تر ده‌بوو له به‌ربه‌ره‌کانی له‌گه‌ڵ کورد، خه‌باتی کوردیش تۆختر و دووگم‌تر و داخراوتر ده‌بۆوه، دیاره‌ده‌ی ئایدۆلۆژیکی خه‌ست‌تر و به‌ربڵاوتر ده‌بوو بۆ رێکخستنی زیاتری کۆمه‌ڵگا و به‌رپه‌رچ دانه‌وه‌ی زیاتری هێرشی دووژمن، درێژه‌ی ئه‌و ره‌وته له نه‌هایه‌ت‌دا دوو دیارده‌ی بۆ خه‌باتی کورد له‌سه‌ر ده‌می شاخ به دیاری هێنا ره‌ق‌تر بوون و مه‌حکه‌م‌تر بوونی پێکهاته‌ی ره‌ق ئامێری خه‌بات واته به‌ده‌نه‌ی رواڵه‌تی حیزب و رێکخراوه‌کان و دووگم‌تر بوون و ره‌ق‌تر بوونی زیاتری پیکهاته‌ی هزری و ئایدۆلۆژیکی که هه‌ر دووکیان زه‌رووره‌تی خه‌باتی شاخ و دژ کرده‌وه‌یه‌کی لۆژیکی به دژ پاوانخوازتر بوونی ده‌سه‌ڵاتی حاکم بوون، به‌ڵام موسیبه‌ت ئه‌و کاته‌ ده‌ستی پێ‌کرد که به‌ هه‌مان ئاراسه‌تی هزری و عه‌ینی حیزبی کوردی له شار ده‌ستی به حکوومه‌ت ساز کردن کرد و به هه‌مان روانگه‌ی خه‌باتی شاخ روانێ خه‌باتی سیاسی له شار، له‌وه به‌دوا حیزبی کوردی نه‌ته‌نیا پێشره‌وانه و روو له داهاتوو نه‌یتوانی ئاڵوگۆری له خۆێ‌دا پێک‌بێنی و بتوانێ دابین‌که‌ری مافی تاک و کۆمه‌ڵگا بێ، که له زۆر بواراندا پاشه‌کشه‌شی هه‌بوو، دژ کرده‌وه‌ی کۆمه‌لگا له‌و ده‌وره‌یه‌دا به هۆی سه‌قامگرتوویی حکوومه‌ت-حیزبی کوردی له باری ئه‌منی و نیزامی، ئه‌گه‌رچی هێندێ جار عه‌ینی بوو به شێوه‌ی خۆپێشاندان به‌لام به‌شێکی زۆری نادیار و ئارام بوو، ئه‌ویش روو له ئایین کردن و گه‌ران به دوای شووناس و مانا له ئایین‌دا بوو، ئه‌وه بوو که ورده ورده ده‌رکه‌وته‌ی ئیسلامی سیاسی به ناو سه‌له‌فییه‌ت په‌ره‌ی گرت، ئه‌گه‌ر له نه‌وه‌ده‌کانا ئیسلامی سیاسی له چوارچێوه‌ی پێکهاته‌ی نیزامی‌دا سه‌ری هه‌ڵداو شکستی هێنا، ئه‌وا ئه‌م جاره پرۆژه‌ی سیاسی سه‌له‌فییه‌ت به ئارامی و به دوور له هه‌ر جۆره تووند و تیژیه‌ک خه‌ریکی ته‌شه‌نه سه‌ندن و په‌ره‌گرتنه و به دڵنیایه‌وه چما رۆژێک بگاته ئه‌و ئاسته‌ی که ببێته ئایدۆلۆژێکی هێژمۆن له هه‌موو که‌ره‌سه‌یه‌ک که‌ڵک وه‌ر ده‌گرێ بۆ داگیر کردنی ده‌سه‌ڵات، مادام حیزب و رێکخراوه‌ی خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتی کوردی نه‌توانێ ئاڵوگۆری هزری و کرده‌وه‌یی به شێوه‌ی باڵا ده‌ست کردنی کۆمه‌ڵگا و وڵامده‌ر بوون به کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی له خۆی‌دا به هێز نه‌کات