(درآمدی بر جریان شناسی اخوان المسلمین مصر)
شاهو حسینی
مقدمه:
بدون تردید اخوان المسلمین یکی از
مهمترین حرکتهای اسلامی تاریخ معاصر در کشورهای اسلامی طی یک قرن گذشته بوده، و
تاثیرات غیر قابل انکاری بر حوادث و حرکتهای اسلامی در منطقه خاورمیانه، جهان عرب
و اسلام داشته ، اگر چه این سازمان ابتدا به عنوان یک موسسه اسلامی، خیریه و تربیتی
در پرتو قانون اساسی سال ۱۹۲٣ مصر به طور رسمی ثبت شد، اما روند تحولات بعدی مانع
از آن نشد، تا البنا و طرفدارانش از ورود به جهت گیریهای سیاسی، تظاهرات و
انتخابات خودداری کنند، به طوریکه این جنبش در سال ۱۹۴٨ بزرگترین خطر برای پادشاهی مصر
بود ، و از دهه پنجاه و بعد از کودتای افسران آزاد به بعد به عنوان رقیب بزرگ
حکومت انقلابی مصر مطرح بود. اهداف این جنبش از یک سو بر ایجاد تحول در اعتقادات
اسلامی مسلمانان و بالاخص مصریان از حالتی ایستا و بی تحرک به سوی پویایی و حاکمیت
تعالیم شریعت بر زندگی اجتماعی و از دیگر سو بر یگانگی امت اسلامی در برابر دیگر نیروها
تاکید داشت .اخوان المسلمین به عنوان یک جنبش بیش از هر سازمان دیگری محور ایدئولوژیکی
و نهادی بنیادگرایی اسلامی در جهان عرب بوده .
زمینه های شکل گیری اخوان و موضع گیریهای
این جنبش
اخوان المسلمین در سال ۱۹۲٨ توسط حسن البنا در اسکندیه تاسیس
شد. حضور فشارهای متضاد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و ایدئولوژیک ناشی از نفوذ و سلطه
همه جانبه بریتانیا در حوزه داخلی محیط مناسبی را برای ظهور اخوان به وجود اورد.
در حوزه خارجی الغای نظام خلافتی توسط کمالیستهای به حکومت رسیده در ترکیه در سال ۱۹۲۴ و گسترش روز افزون مولفه های مدرنیستی
در خاورمیانه در زمینه اندیشه های سیاسی، گسترش کوششهای تبلیغی مبلغان مسیحی علاوه
بر مصر در کشورهای شمال آفریقا عوامل تاثیر گذار بر شکل گیری اخوان بودند.
در این محیط بحران عکس العمل مصریها
به صورت دو جریان عمده نمایان شد، جریان نخست ناسیونالیسم مصری بود، و دومین جریان
جنبش بنیادگرایی دینی متاثر از اندیشه های جمال الدین اسد آبادی ، رشید رضا وشیخ
محمد عبده بود. در واقع موسسان اخوان معتقد بودند، که اندیشه های وارداتی نتوانسته
و نخواهد توانست که مصر را از زیر یوغ بریتانیا و درباریان فاسد برهاند، بنابراین
چاره این بحرانها بازگشت به بنیادهای اسلام می باشد. اهداف بنیانگذاران این جنبش
به ویژه حسن البنا، از یک سو ایجاد تحول در اعتقادات اسلامی مسلمین به خصوص مصریان
و ایجاد تحرک و پویایی در جهت حاکمیت تعالیم شریعت اسلامی بر زندگی اجتماعی و سیاسی
بود، و از سوی دیگر بر اتحاد و یگانگی مسلمانان در برابر استعمارگران غرب که
کشورهای اسلامی را مورد تجاوز قرار داده بودند، تاکید می کردند. مخالفت با استعمار
و طرفداری از استقلال کشورهای اسلامی در واقع مهمترین موضع اخوان در حوزه خارجی
بود، و تاسیس دولت اسلامی مهمترین موضع سیاسی اخوان در داخل مصر است. اخوان المسلمین
با تجددگرایی غرب مخالف است، و دلیل آنها نیز این است، که آنها تجددگرایی غرب را
موجب استعمار،نفی اسلام و طرد روح فرهنگ دینی مسلمانان می دانند. هر چند آنها علوم
و فنون و دانش جدید را یکسره انکار نمی کنند، به طورکلی می توان گفت، که اخوان
المسلمین تنها مظاهری از تجددگرایی غربی را که شامل جدایی دین از سیاست و
حکومت،اباحی گری و ماتریالیسم می باشد،نمی پذیرند. در مورد تجاوز به سرزمینهای
اسلامی اخوان المسلمین معتقد است، که سرزمین اسلامی، سرزمین واحدی است، و تجاوز به
هر بخش از این سرزمین ، تجاوز به کل سرزمینهای اسلامی می باشد. و اگر کسی به سرزمینهای
اسلامی تجاوز نمود، به عنوان غاصب باید با آن مقابله کرد. در همین راستا آنها
تلاشهایی انجام دادند، که از آن جمله بازدید عبدالحمن البنا از فلسطین در سال ۱۹٣۵ و اعزام گروههای برای اموزش نظامی
فلسطینیها را می توان ذکر کرد. اخوان المسلمین معتقد است، که اسلام با هرگونه فرقه
گرایی مخالف بوده، و هدف اصلی اتحاد میان مسلمین جهت دستیابی به اهداف بزرگتری
است، به طور کلی شالوده خط مشی اخوان ۱_ تلاش در راه وحدت جهان اسلام ۲_ اتحاد جهانی جهان اسلام ٣_ تاکید بر بازگشت به اصول اسلام واقعی ۴_ تاکید بر عملی بودن تحقق نظام اسلامی در همه مکانها و
زمانها ۵_ ایجاد دولت اسلامی بر مبنای اتحاد
ملی مسلمانان.
ادوار اوج و فرود تاریخی اخوان از
زمان شکل گیری تا به امروز
۱_ مرحله اول (تاسیس): این مرحله از
بنیانگذاری در سال ۱۹۲٨ توسط حسن البنا آغاز می گردد، و با ترور او در ۱۲ فوریه ۱۹۴۹ به پایان می رسد. در این مرحله
اخوان المسلمین با رهبری مرشداول و موسس خود هم به لحاظ تئوریکی و هم به لحاظ
ساختار سازمانی شکل می گیرد. مهمترین فعالیت اخوان در این دوره تشکیل کنگرههایی
بود،در واقع این کنگرهها نمای کلی فعالیتهای اخوان را بین سالهای٣۲ تا ٣۹ ترسیم می کنند. اولین کنگره عمومی
در ماه مه ۱۹٣٣ راجع به مساله فعالیت مسیونرهای
مسیحی و طرق مبارزه با آنها شکل گرفت، دومین کنگره عمومی در اواخر سال ۱۹٣۴ در مورد نحوه تبلیغ و اشاعه افکار
در جامعه و ایجاد شکرت کوچکی به منظور تاسیس چاپخانه و موسسه انتشاراتی اخوان شکل
گرفت. سومین کنگره در مارس ۱۹٣۵ در رابطه با ضوابط و معیارهای عضویت ، مراتب و
ساختار تشکیلاتی اخوان به وجود آمد، این کنگره در واکنش به افزایش تعداد اعضا
اقدام به تهیه نمودار سازمانی و حدود مسئولیتها نمود. چهارمین کنگره در ژوئیه ۱۹٣۷ برای بزرگداشت تاجگذاری ملک فاروق
برگزار گردید، در فاصله کنگره چهارم تا کنگره پنجم اخوان تعدادی از اعضای آن ،
انجمن را به دلیل عدم رضایت از مخالفت حسن البنا با استفاده از زور، همچنین مساله
پیمانهای سیاسی اخوان با حزب وفد و فعالیتهای سیاسی اخوان، جمعیت را ترک کرده و
انشعاب نمودند. پنجمین کنگره در ژانویه ۱۹٣۹ با هدف معرفی اخوان المسلمین به عنوان یک سازمان سیاسی
مصادف با دهمین سال فعالیت اخوان تشکیل شد. در واقع بعد از کنفرانس پنجم اخوان
المسلمین احساس کرد، که سازمان شکل سیاسی و بنیادی خود را به دست آورده، و به آن میزان
از قدرت و توانمندی رسیده، که وارد رقابتهای اجتماعی شود، چنانچه در همین دوره
فعالیتهای سیاسی به عنوان بخشی از رویکرد جنبش رسما اعلام شد. ششمین کنگره اخوان
در ژانویه ۱۹۴۱ تشکیل شد، در این کنگره اخوان تصمیم
گرفت، تا در زمان لازم کاندیداهای خود را برای انتخابات ملی اعلام نماید. در همین
مرحله اول از فعالیتهای اخوان و در سپتامبر ۱۰۴۵ ، جمعیت در یک گردهمایی همگانی
قانون هنجار اساسی زندگی اخوان المسلمین را پیشنهاد و تصویب نمود. همچنین در این
دوره در اکتبر ۱۹۴۷ اخوان نخستین گردان از نیروهای
آموزش دیده خود را عازم نبرد در فلسطین کرد، و به دنبال آن در آوریل ۱۹۴٨ گردان دیگری به فرماندهی
احمدعبدالعزیز به جبهه جنگ فلسطین اعزام شدند، در واقع نیروهای رزمی اخوان پیش از
رسیدن گردانهای رزمی اتحادیه عرب با اسرائیلیها در نقب درگیر شدند. از اتفاقات مهم
دیگر در این مرحله انحلال اخوان در ٨ دسامبر ۱۹۴٨ و ترور حسن البنا در نیمه شب ۱۲ فوریه ۱۹۴۹ بود.
۲_ مرحله دوم(همکاری) : این مرحله با
انتخاب حسن الهضیبی به عنوان مرشد عام و سقوط نظام پادشهای در مصر مصادف بود، در
ماه مه ۱۹۵۱ شورای ارشاد با پایان یافتن قانون
حکومت نظامی ، تشکیل جلسه داد و موجودیت مجدد اخوان را اعلام کرد. اخوان در اکتبر ۱۹۵۱ ، بالغو یکجانبه پیمان نامه ۱۹٣۶ مصر و بریتانیا و توافقنامه ۱٨۹۹ حکومت دوجانبه بر سودان، از موضعگیریهای
حکومت حمایت کرده و خواستار مبارزه مسلحانه و جهاد شد، و رسما با انگلیسیها درگیر
شد. در این مرحله با گسترش دامنه اعتراضات علیه حکومت پادشاهی میان رهبران اخوان و
افسران آزاد، همراهی و وفاق کامل وجود داشت، و سازمان نظامی اخوان همکاری کاملی با
گروه افسران آزاد نمود،به طوریکه افسران آزاد به آموزش و تجهیز داوطلبان در
گردانهای آزادیبخش جهت اعزام به منطقه کانال پرداختند، که اغلب آنها داوطلبان
اخوانی بودند، در واقع همکاری اخوان و افسران آزاد به تماسهای افسران و اخوان جهت
فراهم آوردن سلاح و آموزش داوطلبان برای اعزام به جبهه فلسطین برمی گشت، در این
دوره اخوان نقش مهمی داشت، زیرا آنها چهار وظیفه مهم برای پیروزی و تثبیت انقلاب
انجام دادند،
اول: حمایت از اتباع بیگانه و
مراکز مخابراتی برای پیشگیری از هر گونه آشوب قابل پیش بینی
دوم: ایجاد شبکه امنیتی برای کنترل
اوضاع و جلوگیری از تحرکات افراد مظنون و خائن
سوم: اعزام نیروهای رزمی برای شرکت
در هر گونه درگیری ناشی از عدم همکاری میان پلیس و ارتش
چهارم: حمایت و کمک به فرار افسران
آزاد در صورت ناکامی انقلاب
اخوان پس از پیروزی انقلاب همکاری
بسیار نزدیکی با دولت انقلابی داشت، به طوریکه هنگامیکه شورای فرماندهی انقلاب در
نخستین اقدام اتحادیه های دانشجویی را لغو کرد، اخوان المسلمین نیز که اتحادیه های
دانشجویی را نشانه پراکندگی می دانست، آن را تایید کرد. همچنینی این شورا در ۱۲ ژانویه ۱۹۵٣نمایندگانی از جمعیت را در کمیته
قانونگذاری منصوب کرد، روند قبضه قدرت و حذف گروهها، اتحادیه ها و احزاب که از اوایل
سال ۱۹۵٣ شروع شده بود، و همواره مورد تایید
اخوان بود، همواره جمعیت را از انحلال مستثنی می کرد، اما در آوریل ۱۹۵٣ حکومت نخستین تهاجماتش را بر علیه
اخوان شروع کرد، به طوریکه در اولین سالگرد پیروزی انقلاب عدم حضور اخوانیها چشمگیر
بود، روند تحولات در ادامه طوری پیش رفت، که سرانجام ناصر در ژانویه ۱۹۵۴ انحلال اخوان المسلمین را اعلام
نمود
٣_ مرحله سوم(تقابل): این مرحله با
انحلال جمعیت در ۱۵ ژانویه ۱۹۵۴ شروع می شود، و به دنبال آن ۴٣۰ تن از اعضای برجسته جمعیت دستگیر
شدند. در ادامه روند از میان برداشتن اخوان، در ۲۷ فوریه ۱۹۵۴ عبدالقادر عوده رهبر غیر رسمی
اخوان پس از انحلال و ۴۴ نفر دیگر نیز دستگیر شدند. هر چند حکومت در ماه مارس
تعدادی از اخوانیها را از زندادن آزاد و حکم انحلال اخوان را لغو کرد، اما از اوایل
آوریل ۱۹۵۴ برخورد با اخوانیها به خصوص با
انتشار انتقادات صریح و جسورانه الهضیبی در ٣۱ ژوئیه در یک نشریه لبنانی ، خصومت
بیشتری به خود دید. تا اینکه در ماه اوت اعلام شد، الهضیبی و دو تن از مشاورانش ،
حسن العشماوی و صلاح شلوی ناپدید شده اند، به دنبال مخفی شدن رهبران اخوان ، در
ماه سپتامبرحمله به اخوانیها شدت بیشتری گرفت. در ماههای ژوئیه و اوت همکاری مشترک
میان اخوانیها و کمونیستها برای سرنگونی حکومت ناصر شروع شد، اما این دوستی دوامی
نداشت
این وضعیت اخوان را در ماه سپتامبر
به سه تکه تبدیل کرد، گروه نخست، به رهبری عبدالرحمن البنا که آمادگی تایید مردان
انقلاب را داشت. گروه دوم: یاران الهضیبی بودند، که مخالفت آشکار با گروه اول
داشتند. و بالاخره گروه سوم: به رهبری حمیده که خود را بی طرفها نامیدند. خبر این
اختلاف در ۱۲ اکتبر با تیتر(کودتا در اخوان
المسلمین) در مطبوعات منتشر شد.
در این دوره اخوان المسلمین بار دیگر
بخش سری خود را با هدایت عبدالرئوف سازماندهی و فعال نمود، و نقشه ترور ناصر را
طرح ریزی کرد، اما موفق نشد، در ٣۰ اکتبر الهضیبی و در خلال هفته های بعد اکثریت اعضای
برجسته جمعیت دستگیر شدند. محاکمه آنان در ۹ نوامبر آغاز و در ۹ دسامبر شماری از برجسته ترین
نفرات اخوان اعدام شدند. این دوره با دستگیری محمد قطب برادر سید قطب در ۲۶ ژوئن ۱۹۶۵ و سید قطب در ۹ اوت، عبدالفتاح اسماعیل و علی
العشماوی در ۲۰ اوت و اعدام دستگیر شدگان در ۲۹ اوت ۱۹۶۶ برای اخوان بسیار پرهزینه تمام
شد، و سرانجام با مرگ جمال عبدالناصر در سال ۱۹۷۰ خاتمه یافت.
۴_ مرحله چهارم(آزادی تاکتیکی): این
مرحله با به قدرت رسیدن انورالسادات آغاز می شود، اگر ناصر توانست با جذبه کاریزماتیک
فوق العاده و یک سرویس اطلاعاتی کارآمد توان ایدئولوژیکی اخوان را از بین ببرد، در
عوض سادات هیچ کدام از این ویژگیهای ناصر را نداشت، به علاوه در دوره او گروههای
بسیار رادیکال و بنیادگرای منشعب از اخوان، وضعیت را وخیم تر کردند، در این دوره
علاوه بر شکست ناصر در جنگ ۱۹۶۷ ، توانایی اخوان در ارائه راه حلهای مقتضی به مسائل،
مشکلات موجود در جامعه و نیاز مبرم سادات برای مقابله و پاکسازی عناصر ناصریست و
کمونیست سادات را به این قناعت رسانید، تا الهضیبی دومین مرشد عام جماعت را همراه ۱٨ تن دیگر از زندانیان اخوان آزاد
نماید. در این مرحله اخوان با فوت الهضیبی ، عمر التلمسیانی را به عنوان سومین
مرشد عام خود برگزید، و تحت رهبری او شروع به ترمیم و ساماندهی تشکیلات و افشاگری
جنایات دوره ناصر نمود، سادات در این دوره بدون به رسمیت شناختن وجود قانونی و
حقوقی اخوان از فعالیتهای آنها چشم پوشید، و از آنها به عنوان ابزاری برای مبارزه
با جناح ناصریست و چپ گراها استفاده کرد. این مرحله با انتقادات شدید اخوانیها از
امضای معاهده صلح با اسرائیل و شروع موج جدید بازداشتها خاتمه یافت.
۵_ مرحله پنجم(تقابل و تضاد) این
مرحله از سال ۱۹۷۹ و با شروع مرحله جدید دستگیریهای
اخوان شروع شد، زیرا سادات به شدت از سوی اخوان به دلیل سیاست سازشکارانه و برقراری
صلح با رژیم اسرائیل و امضای معاهده کمپ دیوید در مارس ۱۹۷۹ مورد انتقاد قرار گرفت، در این
دوره دولت جمعیت را به ایجاد تشکیلات سری متهم کرد، این مرحله سرانجام با ترور
انورالسادات در ششم اکتبر ۱۹٨۱ توسط خالد اسلامبولی(عضو شاخه نظامی سازمان
الجهاد)که توسط عبدالسلام فرج بنیانگذاری شده بود، پایان یافت.
۶_ مرحله ششم (طرح آشتی ملی مبارک و
حضور دررقابتهای سیاسی): این مرحله پس از قتل انورالسادات در اکتبر ۱۹٨۱ و جانشین شدن حسنی مبارک شروع می
شود، در واقع قتل سادات منجر به کاهش موقعیت بحرانی و ایجاد فرصتی مناسب برای حسنی
مبارک شد، تا دست به مجموعه اصلاحاتی بزند، ابتدای این دوره مصادف بود، با اوج
گرفتن فعالیت گروههای رادیکال مذهبی، دولت مبارک در کنار سرکوب گروههای مذبور،
شروع به دلجویی رهبران اخوان المسلمین بر علیه رادیکالها جهت منزوی کردن و بی
اعتبار ساختن آنها نمود، او با این کار در صدد کسب مشروعیت اسلامی برای خود بود.
او با طرح آشتی ملی و در چهارچوب این اصل نوعی رابطه جدید با اخوان المسلمین
برقرار نمود، بر همین اساس اخوان در انتخابات سال ۱۹٨۴ در قالب لیست وفد با کسب هفت کرسی
وارد پارلمان شد، سپس در انتخابات سال ۱۹٨۷ با حزب عمل و حزب احرار در قالب پیمان اسلامی ائتلاف
کرد، و ٣۶ کرسی کسب کرد، اگر چه این روابط گاه مختل می شد، برای نمونه انتخاباتهای
سال ۱۹۹۰ و ۲۰۱۰ ( دور دوم) از سوی اخوان تحریم شدند،
اما به طور کلی اخوان در اکثریت انتخاباتها در سالهای ۹۵، ۲۰۰۰، ۲۰۰۵ و دور اول سال ۲۰۱۰ شکرت کرده، در سال ۲۰۰۰ اخوان ۱۷ کرسی و در انتخابات سال ۲۰۰۵ اخوان ٨٨ کرسی را کسب کرده و به
عنوان بزرگترین گروه مخالف دولت وارد مجلس شد، این دوره با کنار رفتن حسنی مبارک
از قدرت در فوریه ۲۰۱۱ براثرفشار اعتراضات مردمی پایان
گرفت.
۷_ مرحله هفتم: این مرحله از فوریه ۲۰۱۱ که حسنی مبارک قدرت را ترک کرد،
شروع می شود. اخوان المسلمین به عنوان یک جنبش اسلامگرای فراگیر نقشی موثر در بسیج
مردم جهت فشار بر حکومت مبارک و در نهایت کناره گیری او از قدرت داشت. رهبران
اخوان اعلام کرده اند، که می خواهند، به عنوان یک حزب سیاسی در پروسه سیاسی مصر
شرکت کنند، و با دیگر گروههای سیاسی داخل مصر همکاری نمایند. محمد بدیع مرشد عام
حال اخوان در مورد ماهیت حکومت آینده مصر اعلام کرده که یک نظام دمکراتیک مردم
سالار مطلوب اخوانیهاست. اما اگر چه اخوان توانست در نخستین انتخابت پس از کنار
رفتن مبارک با اکثریت قوه مقننه و سپس قوه مجریه را به دست بگیرد ، اما در ادامه
روند قبضه قدرت و تلاش برای گسترش قدرت سیاسی و سیادت سیاسی، تلاش کرد پایگاه قدرت
خویش را بر مصر تحمیل نماید
اخوان المسلمین به عنوان یک جریان
سیاسی – اجتماعی بنیادگرا نشان داد که در عمل نمی تواند خواستهای دمکراتیک جامعه
را رهبری و نمایندگی نماید ، در واقع به طور عام بنیاد گرایی به عنوان یک جریان
برآمده از دین در طول سالهای گذشته نشان داده که نمی تواند مبانی یک نظام دمکراتیک
را در جامعه گسترش دهد ، سقوط حکومت پادشاهی در ایران و برآمدن یک حکومت بنیادگرای
شیعه و قبضه قدرت توسط آن ،کودتای نظامی حماس در غزه بعد از پیروزی در انتخابات
آزاد ، سقوط بن علی در تونس و برآمدن اخوانیها با رهبری معنوی راشد الغنوشی ، سقوط
قذافی در لیبی و برآمدن بنیادگرایان مسلمان در آنجا ، سقوط مبارک و برآمدن اخوان
به عنوان یک جریان بنیاد گرای نمونه هایی از تلاش بنیاد گرایان برای قبضه کامل
قدرت و جلوگیری از تحکیم نهادهای مدنی و در نتیجه شکل گیری و بسط حکومت دمکراتیک
در جامعه می باشد، که با سقوط اولین حکومت اسلام گرای مصر به نظر می رسد این نوع
از حکومت ها دچار زوال مشروعیت شده و خیلی زودتر از آنجه که تصور می شد به پایان
راه خویش نزدیک می شوند.
لینک منبع: akhbare-rooz (iranian political Bulletin) (iran-chabar.de)
